Kompleksowe podejście do zdrowia psychicznego
Zdrowie psychiczne to integralna część zdrowia ogólnego. Poprawa stanu zdrowia psychicznego to jeden z priorytetów Komisji, która od ponad 25 lat wspiera działania i projekty w tej dziedzinie, w UE i poza jej granicami.
Zamiar przedstawienia w 2023 r. inicjatywy dotyczącej nowego kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego przedstawiła w swoim orędziu o stanie Unii w 2022 r. przewodnicząca Komisji Ursula von der Leyen.
7 czerwca 2023 r. Komisja przyjęła komunikat w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego. Ma on pomóc państwom członkowskim i zainteresowanym stronom w podejmowaniu zdecydowanych działań na rzecz zdrowia psychicznego i w rozwiązywaniu problemów, z jakimi mierzą się w tej dziedzinie.
Autorzy komunikatu przedstawili w nim nowe, kompleksowe i zorientowane na profilaktykę podejście do zdrowia psychicznego. Zakłada ono udział wielu podmiotów i uwzględnia wyniki szczegółowych konsultacji z państwami członkowskimi, zainteresowanymi stronami i obywatelami.
Zgodnie z tym nowym podejściem uznaje się, że zdrowie psychiczne ma kompleksowy charakter i w dużej mierze obejmuje takie obszary, jak edukacja, digitalizacja, zatrudnienie, badania naukowe, rozwój obszarów miejskich, środowisko i klimat.
Inicjatywa opiera się na już realizowanych strategiach, podejściach i działaniach. Uwzględniono w niej 20 inicjatyw przewodnich i przedstawiono możliwości finansowania o wartości 1,23 mld euro, które mają – bezpośrednio lub pośrednio – pomóc państwom członkowskim w osiągnięciu kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego.
Zdrowie psychiczne w Europie
Obawy, lęki i przygnębienie związane z niszczycielskimi skutkami pandemii, rosyjską wojną napastniczą przeciwko Ukrainie, kryzysem klimatycznym, bezrobociem i rosnącymi kosztami życia oraz presją digitalizacji i mediów społecznościowych pogorszyły i tak już zły stan zdrowia psychicznego, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.
W sprawozdaniu „Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2018” podkreślono, że około 84 mln osób w całej UE doświadcza problemów ze zdrowiem psychicznym. Powodują one nie tylko cierpienie konkretnych osób, ale mają również skutki finansowe dla całego społeczeństwa. Szacuje się, że całkowity koszt problemów zdrowia psychicznego w 27 państwach UE i w Wielkiej Brytanii to ponad 4 proc. PKB, czyli ponad 600 mld euro.
Prawie co drugi młody Europejczyk deklaruje, że jego potrzeby w zakresie ochrony zdrowia psychicznego nie są w pełni zaspokojone, a w szeregu państw UE odsetek młodych osób, które zgłaszały objawy depresji w czasie pandemii, wzrósł ponad dwukrotnie (zob. sprawozdanie Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2022).
Wiele państw realizuje wprawdzie działania, które mają na celu ochronę zdrowia psychicznego młodych ludzi, jednak skala obecnych wyzwań uzasadnia podjęcie dalszych kroków, aby zapobiec powstaniu trwałych śladów w psychice młodego pokolenia. Należy wziąć pod uwagę behawioralne czynniki ryzyka oraz uwarunkowania społeczne, środowiskowe i ekonomiczne oraz przyjąć bardziej ambitne podejście do promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania problemom zdrowia psychicznego. Aby to osiągnąć, należy zmienić priorytety i położyć większy nacisk na profilaktykę.
Przegląd działań w zakresie zdrowia psychicznego
Komisja Europejska od dawna angażuje się w poprawę zdrowia psychicznego Europejczyków, o czym świadczą jej dotychczasowe działania.
Przegląd bieżących projektów:
1. Najlepsze praktyki
Komisja wspiera państwa członkowskie w przekazywaniu najlepszych praktyk. W tym celu utworzono portal najlepszych praktyk, który ułatwia ich gromadzenie, wymianę i wdrażanie w UE.
Państwa członkowskie wybrały zdrowie psychiczne jako priorytetową dziedzinę wdrażania najlepszych praktyk w 2018 r. W maju 2019 r. otrzymały listę wstępnie wybranych projektów, a następnie oceniły ich przydatność w kontekście krajowych priorytetów. Trzy najwyżej ocenione projekty są wdrażane dzięki wsparciu finansowemu przewidzianemu w rocznym programie prac na 2020 r. sporządzonym na podstawie trzeciego Programu działań w dziedzinie zdrowia. Są to:
- opracowana w Belgii reforma systemu ochrony zdrowia psychicznego, której głównym celem jest usprawnienie usług zorientowanych na klienta w środowisku lokalnym
- kompleksowy program zapobiegania samobójstwom opracowany w Austrii
- europejski program etapowej pomocy osobom chorym na depresję, opracowany w ramach współpracy europejskiej.
Realizację tych projektów rozpoczęto w 2021 r., uruchamiając wspólne działanie o nazwie ImpleMENTAL. Polega ono na wdrożeniu reformy belgijskiego systemu zdrowia psychicznego (lub jej elementów), a także austriackiego programu zapobiegania samobójstwom. W działaniu uczestniczy łącznie 21 państw członkowskich, a na jego realizację przeznaczono 5,4 mln euro. Pomoc osobom chorym na depresję jest celem projektu Best Europejskiego Sojuszu Przeciwko Depresji. Uczestniczy w nim 10 państw członkowskich, a wkład finansowy Komisji Europejskiej wynosi 1,6 mln euro.
Wdrażanie wspólnego działania ImpleMENTAL wspiera Biuro Regionalne WHO dla Europy na podstawie umowy o wkładzie finansowym o wartości 1 mln euro, którą zawarto w ramach planu prac na 2022 r. Programu UE dla zdrowia. Wsparcie to dotyczy szkoleń i budowania zdolności.
W czerwcu 2023 r. opublikowane zostanie zaproszenie do zgłoszenia najlepszych i najbardziej obiecujących praktyk w zakresie zdrowia psychicznego. Zaproszenie to przyczyni się również do realizacji działań określonych w komunikacie w sprawie zdrowia psychicznego. Zaproszenie będzie dostępne tutaj.
2. Inicjatywa „Zdrowsi razem”
Podstawą kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego jest przedstawiona w czerwcu 2022 r. unijna inicjatywa dotycząca chorób niezakaźnych „Zdrowsi razem”. Inicjatywa ta ma pomóc państwom członkowskim w określaniu i wdrażaniu skutecznych strategii i działań, które zmniejszają obciążenie poważnymi chorobami niezakaźnymi, poprawiają stan zdrowia i dobrostan obywateli i ograniczają nierówności w zakresie zdrowia.
Zdrowie psychiczne i zaburzenia neurologiczne są jedną z pięciu głównych dziedzin, których dotyczy inicjatywa. Służy ona realizacji skutecznych działań w różnych obszarach, od promowania dobrostanu i proaktywnej prewencji, aż po włączenie społeczne osób z chorobami przewlekłymi i została opracowana wspólnie z państwami UE i innymi podmiotami. Działania realizowane w ramach inicjatywy dotyczą czterech obszarów priorytetowych:
- wspieranie warunków sprzyjających zdrowiu psychicznemu i zwiększanie odporności, uwzględnianie zdrowia psychicznego we wszystkich obszarach polityki
- promowanie dobrostanu psychicznego i zapobieganie zaburzeniom zdrowia psychicznego
- szybszy i sprawiedliwszy dostęp do wysokiej jakości świadczeń w zakresie zdrowia psychicznego
- ochrona praw, wspieranie włączenia społecznego i ochrona przed stygmatyzacją w związku z problemami zdrowia psychicznego.
Działania w tych obszarach już się rozpoczęły i będą kontynuowane do 2027 r.
3. Budowanie zdolności
Równolegle z komunikatem w sprawie zdrowia psychicznego Komisja wraz ze Światową Organizacją Zdrowia i Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju opracowała projekty dotyczące pomocy technicznej i budowania zdolności w zakresie przekazywania i wdrażania najlepszych praktyk w dziedzinie zdrowia psychicznego, dostosowane do potrzeb poszczególnych państw członkowskich UE.
Finansowanie projektów w dziedzinie zdrowia psychicznego
Komisja zapewnia państwom członkowskim i zainteresowanym stronom pomoc finansową na realizację działań na rzecz zdrowia psychicznego. Są one finansowane w ramach rocznych programów prac Programu UE dla zdrowia. W ciągu ostatnich trzech lat na projekty dotyczące aspektów zdrowia psychicznego związanych ze zdrowiem publicznym, w tym na reformę systemu ochrony zdrowia psychicznego, przeznaczono ponad 30 mln euro.
22 listopada 2022 r. przyjęto program prac Programu UE dla zdrowia na 2023 r.. Uwzględniono w nim wsparcie promowania zdrowia psychicznego i zapobiegania problemom ze zdrowiem psychicznym. Środki udostępnione na ten cel wynoszą ponad 18 mln euro:
- 6 mln euro dla organów państw członkowskich na współpracę w ramach wspólnego działania na rzecz zdrowia psychicznego
- 2,36 mln euro dla zainteresowanych stron na wsparcie projektów związanych z promocją zdrowia psychicznego, profilaktyką i zarządzaniem problemami ze zdrowiem psychicznym
- oba działania będą skierowane do grup szczególnie wrażliwych, takich jak migranci, uchodźcy, Romowie i osoby przesiedlone z Ukrainy
- 10 mln euro przeznaczono na:
- projekty dotyczące problemów zdrowia psychicznego pacjentów chorych na raka i wyleczonych z choroby nowotworowej, a także ich opiekunów i rodzin
- opracowanie europejskiego kodeksu zdrowia psychicznego, który wzmocni pozycję obywateli, pomoże zwiększyć świadomość na temat zdrowia psychicznego i poprawi kompetencje zdrowotne.
Zarządzanie
Komisja ściśle współpracuje z państwami członkowskimi i zainteresowanymi stronami w celu promowania dobrego zdrowia psychicznego i zapobiegania problemom zdrowia psychicznego.
Współpraca i wymiana z państwami członkowskimi odbywa się w ramach podgrupy ds. zdrowia psychicznego grupy ekspertów ds. zdrowia publicznego. Jej członkowie zdecydowanie poparli działania w zakresie zdrowia psychicznego o wartości dodanej dla UE.
Wsparcie i koordynacja ze strony Komisji pomogą państwom członkowskim zmniejszyć ludzkie cierpienie, poprawić odporność i zrównoważony charakter systemów opieki zdrowotnej i opieki społecznej, zmniejszyć koszty ponoszone przez gospodarkę i społeczeństwo oraz zapewnić dobry stan zdrowia pracowników. Pomoże to osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju ONZ i cele WHO dotyczące chorób niezakaźnych.
Kanałem komunikacyjnym, który umożliwi regularne kontakty i współpracę ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, będzie specjalna sieć ds. zdrowia psychicznego na platformie polityki zdrowotnej UE.
Wsparcie dla Ukrainy – zdrowie psychiczne osób przesiedlonych i uchodźców
Uchodźcy i osoby przesiedlone, zwłaszcza osoby uciekające przed wojną, np. z Ukrainy – potrzebują pomocy psychologicznej i powinny być objęte wsparciem na wczesnym etapie, aby zmniejszyć stres, jakiego doświadczają.
Komisja wygospodarowała ponad 30 mln euro z Programu UE dla zdrowia, aby pomóc osobom uciekającym z Ukrainy, które pilnie potrzebują pomocy psychologicznej i wsparcia w radzeniu sobie z traumą.
Aby objąć osoby uciekające z Ukrainy tego rodzaju pomocą, podpisano umowę o wkładzie finansowym w wysokości 28,4 mln euro z Międzynarodową Federacją Czerwonego Krzyża. Czerwony Krzyż prowadzi swoje działania w Polsce, na Węgrzech, w Rumunii, Czechach i na Słowacji.
Osób przesiedlonych z Ukrainy dotyczyło również zaproszenie do składania wniosków w sprawie czterech różnych projektów, skierowane do organizacji pozarządowych. Organizacje te mogły ubiegać się o fundusze z puli o łącznej wartości 3 mln euro na projekty dotyczące najlepszych praktyk w zakresie poprawy zdrowia psychicznego i dobrostanu psychicznego migrantów i uchodźców. Wszystkie cztery projekty rozpoczęto w 2023 r.
Ponadto Komisja oferuje szereg kursów internetowych i innych materiałów szkoleniowych na temat zdrowia migrantów za pośrednictwem wirtualnej Akademii Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób oraz sieci Migracja i zdrowie: szkolenia dla specjalistów na platformie polityki zdrowotnej.
Kursy te opracowano przy wsparciu z trzeciego Programu działań w dziedzinie zdrowia.
Aby połączyć działania społeczeństwa obywatelskiego, grup pacjentów i pracowników służby zdrowia na rzecz zaspokojenia potrzeb medycznych ukraińskiego społeczeństwa i osób przesiedlonych, na platformie polityki zdrowotnej utworzono sieć Wsparcie dla Ukrainy, sąsiednich państw członkowskich UE i dla Mołdawii.
Zdrowie psychiczne a COVID-19
W trakcie pandemii i po jej zakończeniu zwiększyła się presja na systemy ochrony zdrowia psychicznego.
W sprawozdaniu Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2020 stwierdzono, że pandemia COVID-19 i wynikający z niej kryzys gospodarczy spowodowały ogromne obciążenie psychiczne obywateli – poziom stresu i lęku zwiększył się, więcej osób też zapada na depresję. Za grupy szczególnie narażone na to ryzyko uważa się młodzież i osoby o niższych dochodach. W przypadku osób już wcześniej cierpiących na schorzenia psychiczne negatywny wpływ pandemii zwielokrotniony jest przez trudności z dostępem do opieki zdrowotnej.
Na swojej platformie polityki zdrowotnej Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności stworzyła specjalną przestrzeń dla zainteresowanych organizacji z dziedziny zdrowia i opieki społecznej. Mogą one wymieniać się tam konkretnymi praktykami w zakresie zdrowia psychicznego i wiedzą na temat wpływu pandemii. Ta wirtualna sieć, koordynowana przez organizację Mental Health Europe, skupia się na potrzebach grup szczególnie podatnych na zagrożenia, takich jak osoby bezdomne, osoby z wcześniej występującymi schorzeniami i osoby starsze. Użytkownicy mogą również skorzystać z wirtualnej biblioteki.
Aby pomóc we wdrażaniu w terenie najlepszych praktyk, które bezpośrednio przyczyniają się do łagodzenia problemów zdrowia psychicznego związanych z pandemią COVID-19, finansowanie otrzymały dwa projekty: Mentality i Step in.
Zgodnie z rocznym programem prac Programu UE dla zdrowia na 2021 r. wkład finansowy Komisji Europejskiej we wdrażanie tego rodzaju najlepszych praktyk wyniesie 750 tys. euro. Realizacja projektów, na które przyznano dofinansowanie, rozpocznie się jesienią 2022 r.
Komisja wyróżniła inicjatywy łagodzące wpływ COVID-19 na zdrowie psychiczne w środowisku lokalnym, przyznając im nagrodę UE w dziedzinie zdrowia za 2021 r. Ceremonia wręczenia nagród odbyła się 4 maja 2022 r.: finalistów i laureatów przedstawiono w broszurze na temat wpływu COVID-19 na zdrowie psychiczne.
