Hoewel het aantal gevallen van besmettelijke ziektes in de EU de afgelopen jaren is gedaald of stabiel is gebleven, blijven er bedreigingen komen. De grieppandemie (H1N1) in 2009, de uitbraak van E. Coli in Duitsland in 2011, de ebola-uitbraak in West-Afrika in 2014, zika in 2016 en het nieuwe coronavirus in 2020 laten zien dat internationale bedreigingen door nieuwe infecties op elk moment kunnen opduiken.

De coronapandemie is een ongeziene uitdaging voor de volksgezondheid en verstoorde het leven zoals we dat kenden. Bestrijding van grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen vereisen paraatheid en gecoördineerde actie voor, tijdens en na een crisis.

Als onderdeel van de opbouw van een Europese gezondheidsunie heeft de Europese Commissie op 11 november een nieuw kader voor gezondheidsbescherming voorgesteld, dat geschikt is voor de gezondheidsuitdagingen van morgen. Binnen dit kader en op basis van de lessen die zijn getrokken uit de bestrijding van het coronavirus, zal de rol van de EU-agentschappen bij de coördinatie van paraatheids- en responsmaatregelen uitgebreid worden. De EU-autoriteit voor paraatheid en respons inzake noodsituaties op gezondheidsgebied (HERA) is opgericht om zich voor te bereiden en te reageren op noodsituaties op het gebied van de volksgezondheid.

Aanpak gezondheidsbedreigingen

De reactie op een gezondheidsbedreiging vereist een aantal zaken:

• de dreiging, uitbraak of crisis opsporen en determineren door middel van surveillance en monitoring
• kanalen voor vroegtijdige waarschuwing via betrouwbare procedures, en andere instrumenten waarmee gezondheidsautoriteiten snel en gericht informatie kunnen uitwisselen

Een goede risicobeoordeling is een sleutelelement om te bepalen of en hoe er op een bedreiging moet worden gereageerd. Dit geldt met name in een internationale context.

Meer paraatheid is van cruciaal belang, zodat we over de juiste capaciteiten, processen en maatregelen beschikken wanneer die nodig zijn. Het is van fundamenteel belang dat de procedures en mechanismen op voorhand worden vastgesteld, zodat zij snel kunnen worden ingezet om burgers te beschermen wanneer er zich een gezondheidsbedreiging voordoet. De lessen die zijn getrokken uit reële gebeurtenissen en regelmatige simulatieoefeningen, bieden waardevolle input om de voorbereiding te verbeteren en aan te passen.

Sommige bedreigingen zijn van lange duur en vereisen gerichte actie. Antibioticaresistentie is bijvoorbeeld een groeiend probleem waarvoor we alert moeten zijn en waarop we adequaat moeten reageren. Epidemieën zoals hiv/aids, virale hepatitis en tuberculose vereisen ook speciale, gecoördineerde en langdurige aandacht. Hetzelfde geldt voor de paraatheid voor terreuraanslagen, hybride bedreigingen en alle vormen van door de mens veroorzaakte bedreigingen.

EU-optreden over de grenzen heen

Er is EU-wetgeving die moet zorgen voor een gecoördineerde reactie op grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen door infectieziekten, of van chemische, biologische, milieu- of onbekende oorsprong, al dan niet opzettelijk veroorzaakt.

Voortbouwend op de lessen die uit het coronavirus zijn getrokken, zou het voorstel voor een verordening over ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid (en tot intrekking van besluit 1082/2013/EU) een robuuster mandaat voor coördinatie op EU-niveau bieden. De afkondiging van een noodsituatie in de EU leidt tot meer coördinatie en maakt de ontwikkeling, opslag en aanbesteding van crisisrelevante producten mogelijk.

De Europese Commissie en de EU-agentschappen, in het bijzonder het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC), zullen regelmatig de plannen voor paraatheid bij pandemieën op nationaal en EU-niveau controleren en testen. De Europese Commissie zal verslag uitbrengen aan de EU-landen en het Europees Parlement.

Het ECDC zal ook een versterkt, geïntegreerd bewakingssysteem op EU-niveau opzetten, dat gebruik maakt van kunstmatige intelligentie en andere geavanceerde technologieën.

Van de EU-landen wordt verlangd dat zij hun rapportage van indicatoren voor gezondheidszorgstelsels intensiveren (bv. beschikbaarheid van ziekenhuisbedden, capaciteit voor gespecialiseerde behandeling en intensieve zorg, aantal medisch opgeleide personeelsleden).

EU-autoriteit voor paraatheid en respons inzake noodsituaties op gezondheidsgebied

De nieuwe EU-autoriteit voor paraatheid en respons inzake noodsituaties op gezondheidsgebied (HERA) zal Europa beter in staat stellen grensoverschrijdende noodsituaties op gezondheidsgebied te voorkomen, op te sporen en er snel op te reageren. Haar missie zal erin bestaan de coördinatie van de gezondheidsbeveiliging binnen de EU te versterken om te zorgen voor de ontwikkeling, productie, aankoop en billijke verdeling van belangrijke medische tegenmaatregelen, en bij te dragen tot de versterking van de mondiale architectuur voor paraatheid en respons inzake noodsituaties op gezondheidsgebied.

HERA zal in de paraatheidsfase en in de crisisfase op verschillende manieren kunnen tussenkomen. In de “paraatheidsfase” zal HERA investeringen en maatregelen sturen die nieuwe noodsituaties op het gebied van de volksgezondheid moeten voorkomen en de paraatheid en gereedheid voor die situaties moeten versterken. In de “crisisfase” zal HERA, dankzij de sterkere bevoegdheden die zij krijgt toegekend, snel beslissingen kunnen nemen en noodmaatregelen kunnen treffen.

Versterking EDCD en EMA

Het mandaat van het ECDC zou worden versterkt zodat het de Europese Commissie en de EU-landen kan ondersteunen bij de hierboven beschreven nieuwe taken, in het bijzonder:

• epidemiologische surveillance via geïntegreerde systemen die realtime-surveillance mogelijk maken
• paraatheids- en responsplanning, verslaglegging en controle
• het geven van niet-bindende aanbevelingen en opties voor risicobeheer
• capaciteit om de EU-teams voor bijstand bij uitbraken te mobiliseren en in te zetten om de lokale respons in de EU-landen te ondersteunen
• opbouw van een netwerk van referentielaboratoria van de EU en een netwerk voor stoffen van menselijke oorsprong

Het mandaat van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) zal worden versterkt, zodat het een op EU-niveau gecoördineerde respons op gezondheidscrises kan vergemakkelijken door:

• het risico op tekorten aan kritieke geneesmiddelen en medische hulpmiddelen te monitoren en te beperken
• wetenschappelijk advies te geven over geneesmiddelen die mogelijk de ziekten die deze crises veroorzaken, kunnen behandelen, voorkomen of helpen diagnosticeren
• studies te coördineren om de doeltreffendheid en veiligheid van vaccins te controleren
• klinische proeven te coördineren

Besluit over grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen

Een mijlpaal bij de totstandbrenging van een samenhangend en sterk EU-kader voor gezondheidsbeveiliging was de vaststelling van Besluit 1082/2013 over ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid. Hierdoor verbeterden de paraatheid en de capaciteit voor een gecoördineerde respons op gezondheidscrises.

Deze wetgeving was een belangrijke stap op weg naar betere gezondheidsbeveiliging in de EU en biedt het rechtskader voor EU-samenwerking op dit gebied totdat de nieuwe voorstellen zijn aangenomen. Dit ondersteunt de EU-lidstaten bij de bestrijding van grensoverschrijdende bedreigingen, zoals pandemieën, en helpt burgers te beschermen door:

• een betere paraatheidsplanning op EU-niveau via een betere coördinatie en uitwisseling van goede werkwijzen en informatie over nationale draaiboeken
• het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing voor en reactie op ernstige grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen waarvoor een gecoördineerde reactie op EU-niveau nodig is
• betere risicobeoordeling en -beheer van grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen
• vaststelling van de nodige regelingen voor de ontwikkeling en uitvoering van een gezamenlijk aanbestedingsmechanisme voor medische tegenmaatregelen en mechanismen voor de uitrol van die tegenmaatregelen
• verbetering van de coördinatie van een EU-brede respons door het Gezondheidsbeveiligingscomité een solide wettelijk mandaat te verlenen om nationale reacties op ernstige grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen en crisiscommunicatie te coördineren, om zodoende de bevolking en zorgmedewerkers consistente en gecoördineerde informatie te verstrekken
• bevordering van internationale samenwerking en mondiale actie