In de afgelopen decennia is het aantal infectieziektes in de EU over het algemeen gedaald of stabiel gebleven. De meeste sterfgevallen in de EU zijn nu het gevolg van niet-besmettelijke ziektes zoals kanker en hart- en vaatziektes. Besmettelijke ziektes kunnen echter nog steeds ernstige problemen voor de volksgezondheid met zich meebrengen, zoals de coronapandemie heeft aangetoond. In onze geglobaliseerde wereld kunnen ziektes zich razendsnel van het ene naar het andere land verspreiden.

Om gezondheidsbedreigingen in een vroeg stadium op het spoor te komen, zijn robuuste, permanente surveillancesystemen en mechanismes voor snelle waarschuwing en reactie nodig. De EU heeft systemen opgezet om snel informatie tussen de volksgezondheidsautoriteiten van de lidstaten en wereldwijde instanties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie te kunnen uitwisselen, om bedreigingen zo snel mogelijk te ontdekken.

Monitoring van infectieziektes en andere gezondheidsbedreigingen

Met surveillancesystemen wordt de verspreiding van besmettelijke ziektes gevolgd om risicofactoren in kaart te brengen en te bepalen wat er moet gebeuren. Ze leveren de informatie die nodig is voor de prioriteitenbepaling, planning en uitvoering van, en de toewijzing van middelen aan preventieprogramma's, en voor de evaluatie van preventieprogramma's en beheersingsmaatregelen.

Beschikking 2119/98/EG voorziet in de oprichting van een netwerk voor epidemiologische surveillance en beheersing van overdraagbare ziektes.

Beschikking 2119/98/EG is op 22 oktober 2013 ingetrokken en vervangen door Besluit 1082/2013/EU over ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid. Met dit nieuwe besluit is het netwerk voor epidemiologische surveillance van besmettelijke ziektes en gerelateerde bijzondere gezondheidskwesties nieuw leven ingeblazen. Aangesloten bij het netwerk zijn de Commissie, het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) en de nationale autoriteiten die belast zijn met epidemiologische surveillance. Het wordt beheerd en gecoördineerd door het ECDC.

Op grond van Besluit 1082/2013/EU houdt de Commissie een lijst bij van infectieziektes en gerelateerde gezondheidskwesties die tot het werkterrein van het netwerk voor epidemiologische surveillance behoren. De Commissie stelt ook voor elke infectieziekte een casusdefinitie vast die de lidstaten bij de surveillance en de rapportage aan het ECDC gebruiken. Dit moet ervoor zorgen dat de verzamelde gegevens op EU-niveau met elkaar kunnen worden vergeleken.

Nieuwe lijst van infectieziektes

De Commissie heeft in juni 2018 een nieuwe lijst vastgesteld van ongeveer 50 infectieziektes die door het EU-netwerk voor epidemiologische surveillance worden gemonitord. Op die lijst staan overdraagbare ziektes die recent (opnieuw) de kop hebben opgestoken, zoals chikungunya, dengue, de ziekte van Lyme en zika. Met het uitvoeringsbesluit in kwestie zijn ook de casusdefinities voor een aantal andere overdraagbare ziektes en gerelateerde gezondheidsproblemen zoals antimicrobiële resistentie en zorginfecties herzien. De lijst is in overeenstemming met de meest recente wetenschappelijke gegevens die met de hulp en deskundigheid van het ECDC zijn verzameld. Ze sluit ook aan bij de indeling van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Voor andere soorten bedreigingen is bij de surveillance een andere aanpak nodig om trends en veranderingen in het risicoprofiel op te sporen. De Commissie houdt contact met de betrokken EU-agentschappen en de autoriteiten van de EU-landen om ervoor te zorgen dat de paraatheidsplannen afgestemd blijven op de de veranderende bedreigingen.

Systeem voor vroegtijdige waarschuwing en reactie (EWRS)

Het EWRS is een systeem dat snel waarschuwingen op EU-niveau doorgeeft bij ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid, zoals bedoeld in artikel 8 van Besluit 1082/2013/EU. Dankzij dit vertrouwelijke, webgebaseerde systeem staan de Europese Commissie en de nationale bevoegde autoriteiten (de "voor het EWRS bevoegde autoriteiten") in permanente verbinding met elkaar. De EU-landen kunnen bij ernstige grensoverschrijdende bedreigingen snel en veilig waarschuwingen versturen, informatie uitwisselen en de nationale reacties coördineren.

Het IT-systeem is eigendom van de Europese Commissie maar wordt beheerd door het ECDC. Het EWRS is met succes gebruikt om te waarschuwen, informatie uit te wisselen en tegenmaatregelen te coördineren bij de uitbraken van SARS, de H1N1-griep, ebola, zika en andere grensoverschrijdende overdraagbare ziektes.

Uitvoeringsbesluit (EU) 2017/253 definieert de procedures voor EWRS-waarschuwingen en voor informatie-uitwisseling, overleg en coördinatie van de reacties bij grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen.

Wanneer en hoe wordt het EWRS geactiveerd?

De EWRS-autoriteiten of de Europese Commissie sturen een waarschuwing bij een ernstige grensoverschrijdende bedreiging van de gezondheid die:

• ongebruikelijk is voor een bepaalde plaats of tijd
• een hoog of snel toenemend aantal ziekte- of sterfgevallen veroorzaakt
• de nationale responscapaciteit te boven gaat en meer dan één EU-land treft
• een gecoördineerde reactie in EU-verband noodzakelijk maakt

De waarschuwingen worden uiterlijk 24 uur nadat het EU-land of de Commissie zich bewust is geworden van de dreiging, verzonden. De eerste kennisgeving over wat later SARS-CoV-2 (het virus dat COVID-19 veroorzaakt) zou worden genoemd, werd bijvoorbeeld al op 9 januari 2020 verstuurd, enkele dagen nadat China melding had gemaakt van het bestaan van een onbekend virus.

EWRS-waarschuwingen kunnen persoonsgegevens bevatten, bijvoorbeeld om besmette of mogelijk bedreigde personen te kunnen identificeren (zogenaamde "contacttraceringsgegevens"). Dit gebeurt in overeenstemming met de bestaande wetgeving voor gegevensbescherming (Verordening (EU) 2016/679 en Verordening (EU) 2018/1725). Daarnaast heeft de Commissie in juni 2017 Aanbeveling (EU) 2017/1140 vastgesteld voor de gegevens die via het EWRS kunnen worden uitgewisseld.

Verbeteringen van het EWRS

Het EWRS is technisch aangepast om de situatiekennis bij grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen te verbeteren. De nieuwe versie is sinds november 2019 volledig operationeel.

De volgende modules en functies zijn aan het platform toegevoegd:

• een module "paraatheid en risicocommunicatie" om relevante documentatie, nationale plannen en strategieën uit te wisselen
• een module "situational awareness", die contextinformatie verschaft in verband met specifieke gebeurtenissen, en een "line listing"-functie", waarmee de EU-landen het aantal gevallen en aanvullende relevante informatie kunnen doorgeven

Een van de hoofdredenen voor de technische aanpassing was de koppeling met andere waarschuwingssystemen van de EU. Momenteel is het EWRS gekoppeld aan twee andere waarschuwingssystemen:

• het systeem voor snelle waarschuwingen voor bloed, weefsels en cellen (RAB/RATC, DG SANTE)
• het Europees waarschuwingssysteem voor nieuwe psychoactieve stoffen (EWS-NPS, EWDD)

Er zijn plannen om het systeem in de komende jaren aan nog meer EU-waarschuwings- en informatiesystemen te koppelen zodat verschillende sectoren rechtstreeks met elkaar kunnen communiceren.