In onze geglobaliseerde wereld kunnen ziektes zich razendsnel van het ene naar het andere land verspreiden. Om gezondheidsbedreigingen in een vroeg stadium op het spoor te komen, zijn robuuste, permanente surveillancesystemen en mechanismes voor snelle waarschuwing en reactie nodig.
De EU heeft systemen opgezet om snel informatie tussen de volksgezondheidsautoriteiten van de lidstaten en wereldwijde instanties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie te kunnen uitwisselen, om bedreigingen zo snel mogelijk te ontdekken.
Monitoring van infectieziektes en andere gezondheidsbedreigingen
Met surveillancesystemen wordt de verspreiding van besmettelijke ziektes gevolgd om risicofactoren in kaart te brengen en te bepalen wat er moet gebeuren. Ze leveren de informatie die nodig is voor de prioriteitenbepaling, planning en uitvoering van, en de toewijzing van middelen aan preventieprogramma’s, en voor de evaluatie van preventieprogramma’s en beheersingsmaatregelen.
Beschikking nr. 2119/98/EG voorziet in de oprichting van een netwerk voor epidemiologische surveillance en beheersing van overdraagbare ziektes.
Beschikking 2119/98/EG is op 22 oktober 2013 ingetrokken en vervangen door Besluit 1082/2013/EU over ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid. Met dit nieuwe besluit is het netwerk voor epidemiologische surveillance van besmettelijke ziektes en gerelateerde bijzondere gezondheidskwesties nieuw leven ingeblazen.
Aangesloten bij het netwerk zijn de Commissie, het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) en de nationale autoriteiten die belast zijn met epidemiologische surveillance. Het wordt beheerd en gecoördineerd door het ECDC.
Vervolgens is Besluit 1082/2013/EU ingetrokken en vervangen door de nieuwe Verordening (EU) 2022/2371 inzake ernstige grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen. Die versterkt het Europees netwerk voor epidemiologische surveillance, dat nog steeds door het ECDC wordt beheerd en gecoördineerd.
Nieuwe lijst van infectieziektes
Ongeveer vijftig ziektes en speciale gezondheidsproblemen, zoals antimicrobiële resistentie, worden via het netwerk voor epidemiologische surveillance van de EU gemonitord: van antrax tot zika. Deze lijst is voor het laatst in 2018 bijgewerkt in Uitvoeringsbesluit (EU) 2018/945 van de Commissie: toen zijn Lyme-borreliose, dengue, zika en chikungunya aan de lijst toegevoegd.
Met dit uitvoeringsbesluit zijn ook de casusdefinities voor een aantal andere overdraagbare ziektes en gerelateerde gezondheidsproblemen zoals antimicrobiële resistentie en zorginfecties herzien. De lijst sluit aan bij de indeling van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).
Op grond van Verordening (EU) 2022/2371 mag de Commissie de lijst infectieziektes en gerelateerde gezondheidskwesties zoals antimicrobiële resistentie actualiseren, zodat ze onder het werkterrein van het netwerk voor epidemiologische surveillance vallen.
De Commissie stelt ook voor elke infectieziekte een casusdefinitie vast die de lidstaten bij de surveillance en de rapportage aan het ECDC gebruiken. Dit moet ervoor zorgen dat de verzamelde gegevens op EU-niveau met elkaar kunnen worden vergeleken.
Voor andere soorten gezondheidsbedreigingen is bij de surveillance een andere aanpak nodig om trends en veranderingen in het risicoprofiel op te sporen. De Commissie houdt contact met de betrokken EU-agentschappen en de autoriteiten van de EU-landen om ervoor te zorgen dat de paraatheidsplannen afgestemd blijven op de veranderende bedreigingen.
EU-referentielaboratoria voor volksgezondheid
Verordening (EU) 2022/2371 inzake ernstige grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen introduceerde de mogelijkheid EU-referentielaboratoria (EURL’s) voor volksgezondheid op te richten. EURL’s voor volksgezondheid moeten de nationale referentielaboratoria ondersteunen bij het bevorderen van goede praktijken en bij het aanmoedigen van de lidstaten om hun diagnose- en testmethoden, het gebruik van bepaalde tests voor uniforme surveillance en de melding en rapportage van ziekten vrijwillig op elkaar af te stemmen.
De Europese Commissie kan EURL’s aanwijzen door middel van uitvoeringshandelingen. De eerste EURL’s zijn in maart 2024 aangewezen.
Zij houden zich bezig met de volgende ziektes en gezondheidskwesties:
- EURL voor antimicrobiële resistentie bij bacteriën
- EURL voor door vectoren overgedragen virale pathogenen
- EURL voor nieuwe, door knaagdieren overgedragen en zoönotische virale pathogenen
- EURL voor bijzonder gevaarlijke, nieuwe en zoönotische bacteriële pathogenen
- EURL voor legionella
- EURL voor difterie en kinkhoest
Systeem voor vroegtijdige waarschuwing en reactie (EWRS)
Het EWRS is een systeem dat snel waarschuwingen op EU-niveau doorgeeft bij ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid. Dankzij dit vertrouwelijke, webgebaseerde systeem staan de Europese Commissie en de nationale bevoegde autoriteiten permanent met elkaar in contact.
Bij ernstige grensoverschrijdende bedreigingen kunnen de EU-landen snel en veilig waarschuwingen versturen, informatie uitwisselen en hun respons coördineren.
De Europese Commissie is eigenaar van het systeem en het ECDC beheert het IT-platform. Het EWRS is met succes gebruikt om waarschuwingen te versturen, informatie uit te wisselen en maatregelen te coördineren in reactie op grensoverschrijdende uitbraken van overdraagbare ziektes zoals COVID-19, apenpokken, de H1N1-griep, ebola enz.
Het EWRS waarschuwt ook voor biologische, chemische en milieubedreigingen en bedreigingen met onbekende oorzaak, waaronder extreme weersomstandigheden, vulkanische aswolken, chemische lekken of biologische gevaren zoals biotoxines.
Het EWRS werkt volgens strikte regels, onder meer wat betreft het beheer van persoonsgegevens. Uitvoeringsbesluit (EU) 2017/253 definieert de procedures voor EWRS-waarschuwingen en voor informatie-uitwisseling, overleg en coördinatie van de reacties bij grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen.
Verder bevat Aanbeveling (EU) 2017/1140 regels voor de persoonsgegevens die mogen worden uitgewisseld via het EWRS om contacttraceringsmaatregelen te coördineren bij ernstige grensoverschrijdende gezondheidsbedreigingen. Deze handelingen waarin de EWRS-procedures worden gedefinieerd, zullen na de vaststelling van de nieuwe Verordening (EU) 2022/2371 worden geactualiseerd.
Er wordt gewerkt aan nieuwe ontwikkelingen in het EWRS, met het oog op de lessen die zijn getrokken uit COVID-19 en de nieuwe Verordening (EU) 2022/2371, die vereist dat het EWRS-platform ondersteuning biedt bij het melden van bedreigingen.
Het EWRS moet verder de uitwisseling van volksgezondheidsmaatregelen, risicobeoordelingen en crisisbeheersingsfuncties mogelijk maken, onder andere als daarvoor persoonlijke gezondheidsgegevens moeten worden uitgewisseld, zodat de digitale grensoverschrijdende contacttracering en medische evacuaties doeltreffend verlopen.
Het uitgebreidere mandaat van het ECDC vereist ook dat het EWRS voortdurend wordt geactualiseerd met behulp van moderne technologieën, artificiële intelligentie, satellietplaatsbepalingssystemen, andere technologieën voor gedigitaliseerde contacttracering enz.
Wanneer en hoe wordt het EWRS geactiveerd?
De EWRS-autoriteiten of de Europese Commissie sturen een waarschuwing bij een ernstige grensoverschrijdende bedreiging van de gezondheid die:
- ongebruikelijk is voor een bepaalde plaats of tijd
- een hoog of snel toenemend aantal ziekte- of sterfgevallen veroorzaakt
- de nationale responscapaciteit te boven gaat en meer dan één EU-land treft
- een gecoördineerde reactie in EU-verband noodzakelijk maakt
De waarschuwingen worden binnen 24 uur nadat het EU-land of de Commissie zich bewust is geworden van de dreiging verzonden. De eerste kennisgeving over wat later SARS-CoV-2 (het virus dat COVID-19 veroorzaakt) zou worden genoemd, werd bijvoorbeeld al op 9 januari 2020 verstuurd, enkele dagen nadat China melding had gemaakt van het bestaan van een onbekend virus.
Tijdens de COVID-19-respons heeft het EWRS ook de uitwisseling van gegevens van traceringsformulieren voor passagiers ondersteund voor grensoverschrijdende contacttracering. Contacttracering is een essentieel onderdeel van een doeltreffende respons waarmee mogelijk besmette personen snel kunnen worden geïdentificeerd, zodat ze zich kunnen isoleren, laten testen of laten behandelen.
Dit helpt op zijn beurt de verspreiding van de ziekte te stoppen of te vertragen. De uitwisseling van passagiersgegevens via het EWRS werd mogelijk gemaakt door twee rechtshandelingen:
- Uitvoeringsbesluit (EU) 2021/858 van de Commissie betreffende alarmmeldingen voor de opsporing van contacten van passagiers die zijn geïdentificeerd met behulp van traceringsformulieren voor passagiers
- Uitvoeringsbesluit (EU) 2021/1212 van de Commissie betreffende alarmmeldingen voor de opsporing van contacten van blootgestelde personen die zijn geïdentificeerd met behulp van traceringsformulieren voor passagiers.
