W dzisiejszym zglobalizowanym świecie choroby mogą bardzo szybko rozprzestrzeniać się z jednego kraju do drugiego. Wczesne wykrywanie zagrożeń zdrowia wymaga stałego i solidnego nadzoru oraz mechanizmów wczesnego ostrzegania i reagowania.
UE utworzyła struktury umożliwiające szybką wymianę informacji między organami ds. zdrowia publicznego państw członkowskich i globalnymi organami, takimi jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), aby jak najszybciej wykryć zagrożenie.
Nadzór nad chorobami zakaźnymi i innymi zagrożeniami zdrowia
Systemy nadzoru służą do monitorowania tendencji w występowaniu chorób zakaźnych. Dzięki nim można określić czynniki ryzyka i obszary działania. Zapewniają one informacje potrzebne do ustalania priorytetów, planowania, wdrażania, jak również przydzielania środków na realizację programów zapobiegawczych oraz na ocenę programów profilaktyki i środków kontroli.
Sieć nadzoru i kontroli epidemiologicznej chorób zakaźnych ustanowiono pierwotnie na mocy decyzji nr 2119/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.
Decyzję nr 2119/98/WE uchylono i zastąpiono decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1082/2013/UE z 22 października 2013 r. w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia. Ta nowa decyzja przywróciła sieć nadzoru epidemiologicznego chorób zakaźnych i powiązanych z nimi szczególnych problemów zdrowotnych.
Członkami sieci są Komisja, Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) oraz właściwe organy odpowiedzialne na szczeblu krajowym za nadzór epidemiologiczny. Jej koordynatorem jest ECDC.
Z kolei nowe rozporządzenie (UE) 2022/2371 w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia uchyliło i zastąpiło decyzję nr 1082/2013/UE. Przewiduje ono dalsze wzmocnienie europejskiej sieci nadzoru epidemiologicznego, którą w dalszym ciągu zarządza i koordynuje ECDC.
Zaktualizowany wykaz chorób zakaźnych
Za pomocą sieci nadzoru epidemiologicznego Unia monitoruje około 50 chorób – od wąglika po chorobę wywołaną wirusem zika – oraz szczególne problemy zdrowotne, takie jak oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe. Ostatnia aktualizacja wykazu miała miejsce w 2018 r. w drodze decyzji wykonawczej Komisji (UE) 2018/945. Wówczas do wykazu dodano następujące choroby: neuroborelioza, denga, zika i chikungunya.
W decyzji dokonano również przeglądu definicji przypadku w odniesieniu do kilku innych chorób zakaźnych i powiązanych problemów zdrowotnych, takich jak oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe i zakażenia związane z opieką zdrowotną. Wykaz odpowiada klasyfikacji WHO.
Rozporządzenie (UE) 2022/2371 uprawnia Komisję do ponownej aktualizacji wykazu chorób zakaźnych i istotnych problemów zdrowotnych, takich jak oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe, aby były objęte siecią nadzoru epidemiologicznego.
Komisja ustala również definicje przypadków dotyczące każdej choroby zakaźnej, które państwa członkowskie wykorzystują do celów nadzoru i zgłaszania informacji do ECDC, co zapewnia porównywalność i zgodność danych gromadzonych na poziomie Unii.
W przypadku innych rodzajów zagrożeń zdrowia nadzór mający na celu określenie tendencji i zmian w profilu ryzyka wymaga różnych podejść. Komisja utrzymuje kontakt z odpowiednimi unijnymi agencjami i organami państw członkowskich UE, aby zapewnić dostosowanie planów gotowości do zmieniających się zagrożeń.
Unijne laboratoria referencyjne w zakresie zdrowia publicznego
Rozporządzeniem (UE) 2022/2371 w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia upoważniono Komisję do wyznaczenia laboratoriów referencyjnych UE w zakresie zdrowia publicznego. Takie laboratoria powinny wspierać krajowe laboratoria referencyjne w rozpowszechnianiu wśród krajów Unii – na zasadzie dobrowolności – dobrych i jednolitych praktyk w zakresie diagnostyki, metod testowania, stosowania określonych testów na potrzeby jednolitego nadzoru, powiadamiania i sprawozdawczości.
Komisja Europejska może wyznaczyć laboratorium referencyjne UE w drodze aktu wykonawczego. Pierwsze unijne laboratoria referencyjne powstały w marcu 2024 r.
Mowa tu o laboratoriach referencyjnych UE w zakresie zdrowia publicznego ds.:
- oporności bakterii na środki przeciwdrobnoustrojowe (AMR)
- patogenów wirusowych przenoszonych przez wektory
- nowo pojawiających się, przenoszonych przez gryzonie i odzwierzęcych patogenów wirusowych
- patogenów bakteryjnych wysokiego ryzyka, nowo pojawiających się i odzwierzęcych
- Legionella
- błonicy i krztuśca.
System wczesnego ostrzegania i reagowania (EWRS)
EWRS to system wczesnego alarmowania służący do powiadamiania na poziomie UE o poważnych transgranicznych zagrożeniach zdrowia. Ten poufny system internetowy umożliwia Komisji Europejskiej stałą komunikację z wyznaczonymi właściwymi organami odpowiedzialnymi na poziomie krajowym (zwanymi „właściwymi organami EWRS”).
Kraje Unii mogą w sposób terminowy i bezpieczny ostrzegać o poważnych zagrożeniach transgranicznych, wymieniać o nich informacje oraz koordynować reakcje na poziomie krajowym.
Właścicielem systemu jest Komisja Europejska, natomiast platformą informatyczną zarządza ECDC. EWRS z powodzeniem stosowano do ostrzegania o transgranicznych przypadkach chorób zakaźnych, wymiany informacji i koordynowania działań. Opanowano wcześniejsze i obecne ogniska choroby, np. COVID-19, ospy małpiej, grypy pandemicznej A(H1N1) czy eboli.
Z systemu EWRS korzysta się w przypadku wszelkiego rodzaju zagrożeń, m.in. zagrożeń biologicznych, chemicznych i zagrożeń dla środowiska oraz zagrożeń o nieznanej przyczynie, takich jak ekstremalne zdarzenia pogodowe, chmury pyłu wulkanicznego, wycieki substancji chemicznych lub zagrożenia biologiczne, np. biotoksyny.
W przypadku EWRS obowiązują surowe przepisy, dotyczące między innymi zarządzania danymi osobowymi. W decyzji wykonawczej Komisji (UE) 2017/253 ustanowiono procedury powiadamiania o zagrożeniach w ramach systemu wczesnego ostrzegania i reagowania oraz procedury wymiany informacji, przeprowadzania konsultacji i koordynacji działań podejmowanych w odpowiedzi na takie zagrożenia.
W zaleceniu Komisji (UE) 2017/1140 zawarto kolejne przepisy dotyczące danych osobowych, które można wymieniać za pomocą EWRS, aby koordynować działania związane z ustalaniem kontaktów zakaźnych w związku z poważnymi transgranicznymi zagrożeniami zdrowia. Po przyjęciu nowego rozporządzenia (UE) 2022/2371 zaktualizowane zostaną akty ustawodawcze określające procedury dotyczące EWRS.
W związku z wnioskami z pandemii COVID-19 i nowym rozporządzeniem (UE) 2022/2371 zawierającym wymóg, aby platforma EWRS umożliwiała raportowanie wszelkich zagrożeń, obecnie w fazie przygotowywań są nowe rozwiązania dotyczące tego systemu.
EWRS powinien także umożliwić wymianę środków ochrony zdrowia publicznego, ocen ryzyka i funkcji związanych z zarządzaniem kryzysowym, takich jak te wymagające wymiany danych osobowych dotyczących zdrowia, w celu skutecznego ustalania kontaktów zakaźnych w kontekście transgranicznym i cyfrowym oraz przeprowadzania ewakuacji medycznych.
Zgodnie z rozszerzonym mandatem ECDC system wczesnego ostrzegania i reagowania musi także wykorzystywać nowoczesne technologie, sztuczną inteligencję, aplikacje oparte na technikach satelitarnych, inne technologie w zakresie cyfrowego ustalania kontaktów zakaźnych itp.
Kiedy i w jaki sposób aktywowany jest EWRS
Właściwe organy EWRS lub Komisja Europejska wydają ostrzeżenie, w przypadku gdy poważne transgraniczne zagrożenie zdrowia:
- jest nietypowe lub nieoczekiwane dla danego miejsca i czasu
- powoduje znaczną zachorowalność lub śmiertelność, lub szybko wzrasta
- przekracza krajowe zdolności reagowania i dotyczy więcej niż jednego kraju Unii
- może wymagać skoordynowanej reakcji na poziomie Unii.
Ostrzeżenia wysyłane są w ciągu 24 godzin od momentu, gdy dany kraj Unii lub Komisja po raz pierwszy dowiedzą się o zagrożeniu. Na przykład pierwsze ostrzeżenie o zagrożeniu znanym później pod nazwą SARS-CoV-2 (wirus wywołujący COVID-19) zostało wysłane przez Komisję już 9 stycznia 2020 r., czyli kilka dni po tym, jak Chiny zasygnalizowały, że pojawił się nieznany wirus.
W trakcie kryzysu związanego z COVID-19 EWRS przydał się również do wymiany danych pochodzących z kart lokalizacji pasażera do celów ustalania kontaktów zakaźnych w kontekście transgranicznym. Ustalanie kontaktów zakaźnych ma duże znaczenie dla skutecznego reagowania w czasie kryzysu związanego ze zdrowiem publicznym, gdyż pomaga szybko zidentyfikować ewentualnie zakażone osoby, aby je następnie odizolować, zbadać bądź poddać leczeniu.
To z kolei pomaga zatrzymać lub spowolnić rozprzestrzenianie się choroby. Wymianę danych pasażerów za pomocą EWRS umożliwiły dwa akty prawne:
- decyzja wykonawcza Komisji (UE) 2021/858 dotycząca ostrzeżeń na potrzeby ustalania kontaktów zakaźnych pasażerów zidentyfikowanych na podstawie kart lokalizacji pasażera
- decyzja wykonawcza Komisji (UE) 2021/1212 dotycząca ostrzeżeń na potrzeby ustalania kontaktów zakaźnych osób narażonych zidentyfikowanych na podstawie kart lokalizacji pasażera.
