Kompleksowe podejście UE do zdrowia psychicznego
Opracowanie w 2023 r. inicjatywy dotyczącej nowego kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego zapowiedziała w swoim orędziu o stanie Unii w 2022 r. przewodnicząca Komisji Ursula von der Leyen.
7 czerwca 2023 r. Komisja przyjęła komunikat w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego. Ma on pomóc państwom członkowskim i zainteresowanym stronom w podejmowaniu zdecydowanych działań na rzecz zdrowia psychicznego i w rozwiązywaniu problemów, z jakimi mierzą się w tej dziedzinie.
Autorzy komunikatu przedstawili w nim nowe, kompleksowe i zorientowane na profilaktykę podejście do zdrowia psychicznego. Zakłada ono udział wielu podmiotów i uwzględnia wyniki szczegółowych konsultacji z państwami członkowskimi, zainteresowanymi stronami i obywatelami.
W nowym podejściu uznaje się, że zdrowie psychiczne jest ważnym elementem wielu obszarów polityki, takich jak zatrudnienie, edukacja, badania naukowe, cyfryzacja, urbanistyka, kultura, środowisko i klimat. To przekrojowe podejście ma na celu zrównanie zdrowia fizycznego ze zdrowiem psychicznym.
Inicjatywa opiera się na już realizowanych strategiach, podejściach i działaniach. Uwzględniono w niej 20 inicjatyw przewodnich i przedstawiono możliwości finansowania o wartości 1,23 mld euro, które mają – bezpośrednio lub pośrednio – pomóc państwom członkowskim w osiągnięciu kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego.
Z okazji Europejskiego Tygodnia Zdrowia Psychicznego 2024 Komisja opublikowała dokument dotyczący ramowych zasad monitorowania, określonych w komunikacie w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego.
Wdrażanie tego podejścia opiera się na konkretnych działaniach, z których korzyści odniosą obywatele i systemy opieki zdrowotnej na szczeblu krajowym. Działania te prowadzą organy krajowe i zainteresowane strony, a ich koordynację i horyzontalne wsparcie zapewnia Komisja we współpracy z partnerami międzynarodowymi, takimi jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Międzynarodowy Czerwony Krzyż i Czerwony Półksiężyc oraz UNICEF.
Ramy monitorowania umożliwiają regularne aktualizowanie informacji dotyczących wdrażania działań wynikających z komunikatu w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego.
Zdrowie psychiczne w Europie
W sprawozdaniu z 2023 r. dotyczącym krajowych profili zdrowotnych przygotowanym w kontekście cyklu „Stan zdrowia w UE” przez OECD i Europejskie Obserwatorium Polityki i Systemów Opieki Zdrowotnej (Obserwatorium) przedstawiono przegląd sytuacji w zakresie zdrowia psychicznego we wszystkich państwach członkowskich UE, Norwegii i Islandii.
Obawy, lęki i przygnębienie związane z niszczycielskimi skutkami pandemii, rosyjską wojną napastniczą przeciwko Ukrainie, zmianą klimatu, utratą bioróżnorodności, bezrobociem i rosnącymi kosztami życia oraz presją digitalizacji i mediów społecznościowych pogorszyły i tak już zły stan zdrowia psychicznego, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.
Problemy ze zdrowiem psychicznym rozkładają się nierównomiernie wśród różnych grup ludności: depresja jest bardziej rozpowszechniona wśród kobiet i grup ludności o niższych dochodach i niższym poziomie wykształcenia.
Potrzebę działania podkreślono w niedawnym badaniu Eurobarometr dotyczącym zdrowia psychicznego (październik 2023 r.). Jak wynika z badania, w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy 46 proc. respondentów doświadczyło problemów emocjonalnych lub psychospołecznych, takich jak nastroje depresyjne lub zaburzenia lękowe.
Co druga osoba z problemem zdrowia psychicznego nie zwróciła się o pomoc do specjalisty.
Już przed pandemią COVID-19 problemy ze zdrowiem psychicznym miał co szósty mieszkaniec UE, co generowało koszty w wysokości 4 proc. PKB.
Szacuje się, że całkowity koszt problemów ze zdrowiem psychicznym w 27 państwach UE i w Wielkiej Brytanii to ponad 4 proc. PKB, czyli ponad 600 mld euro (zob. sprawozdanie Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2018).
Prawie co drugi młody Europejczyk deklaruje, że jego potrzeby w zakresie ochrony zdrowia psychicznego nie są w pełni zaspokojone, a w szeregu państw UE odsetek młodych osób, które zgłaszały objawy depresji, wzrósł ponad dwukrotnie w czasie pandemii (zob. sprawozdanie Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2022).
W związku z tym potrzebne są dalsze inwestycje w reformy opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia psychicznego i systemów opieki zdrowotnej, w tym w pracowników służby zdrowia w tym sektorze, oraz przełamanie stygmatyzacji i dyskryminacji związanej ze zdrowiem psychicznym.
Skala obecnych wyzwań sprawia, że konieczne jest podjęcie dalszych działań, aby uchronić młode pokolenie przed trwałymi urazami.
Konieczna jest zmiana priorytetów poprzez większy nacisk na profilaktykę: należy uwzględnić behawioralne czynniki ryzyka oraz uwarunkowania społeczne, środowiskowe i ekonomiczne oraz przyjąć bardziej ambitne podejście do promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania chorobom psychicznym.
Pomoże to Unii osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju ONZ i cele WHO dotyczące chorób niezakaźnych.
Przegląd działań w zakresie zdrowia psychicznego
Zdrowie psychiczne jest jednym z priorytetów Komisji, która od ponad 25 lat wspiera działania i projekty w tej dziedzinie, w UE i poza jej granicami.
Przegląd bieżących działań i narzędzi:
1. Najlepsze i obiecujące praktyki
Portal najlepszych praktyk Komisji Europejskiej ułatwia gromadzenie, wymianę i wdrażanie najlepszych i obiecujących praktyk wśród państw członkowskich UE.
W 2018 r. państwa członkowskie UE uznały zdrowie psychiczne za priorytetowy obszar wdrażania najlepszych praktyk.
W 2019 r. otrzymały one listę wstępnie wybranych projektów, a następnie oceniły ich przydatność w kontekście krajowych priorytetów.
Spośród trzech najlepiej ocenionych praktyk dwie inicjatywy są obecnie wdrażane przy wsparciu finansowym z rocznego planu prac trzeciego programu działań w dziedzinie zdrowia na 2020 r.
W ramach wspólnego działania ImpleMENTAL wprowadzana jest reforma belgijskiego systemu zdrowia psychicznego, która koncentruje się na wzmocnieniu usług zorientowanych na klienta, świadczonych na poziomie społeczności lokalnych, oraz austriacki wielopoziomowy program zapobiegania samobójstwom.
W działaniu uczestniczy 21 państw członkowskich, a na jego realizację przeznaczono 5,4 mln euro.
W ramach Programu UE dla zdrowia na 2022 r. Biuro Regionalne WHO dla Europy wspiera działania ImpleMENTAL w zakresie szkoleń i budowania zdolności. Środki Biura są przekazywane na podstawie porozumienia o wkładzie finansowym na rzecz zdrowia psychicznego we wszystkich obszarach polityki i wynoszą 11 mln euro.
Częścią projektu Best Europejskiego Sojuszu na rzecz Walki z Depresją jest program obejmujący wdrożenie narzędzia iFightDepression do samodzielnego radzenia sobie z łagodną lub umiarkowaną formą depresji.
Obecnie w projekcie, który otrzymuje wsparcie finansowe ze środków UE w wysokości 1,6 mln euro, uczestniczy 10 państw członkowskich.
W odpowiedzi na specyficzne potrzeby dzieci i młodzieży opracowano projekty Icehearts Europe i Let’s Talk About Children, których celem jest poprawa zdrowia psychicznego i dobrostanu młodych ludzi.
W lipcu 2023 r. opublikowano zaproszenie do zgłaszania najlepszych i obiecujących praktyk w zakresie zdrowia psychicznego. Za najlepsze lub obiecujące uznano 29 praktyk. Praktyki te są dostępne w unijnym repozytorium najlepszych i obiecujących praktyk w zakresie zdrowia psychicznego na portalu najlepszych praktyk Komisji Europejskiej.
W dniach 11–13 marca 2024 r. odbyły się internetowe targi, podczas których autorzy 29 najlepszych praktyk szczegółowo przedstawili je przedstawicielom państw członkowskich UE zainteresowanym ich wprowadzaniem w swoich krajach.
2. Inicjatywa „Zdrowsi razem”
Podstawą kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego jest opracowana przez Komisję i przedstawiona w czerwcu 2022 r. unijna inicjatywa dotycząca chorób niezakaźnych „Zdrowsi razem”.
Za pośrednictwem tej inicjatywy państwa członkowskie otrzymują wsparcie w określaniu i wdrażaniu:
- skutecznej polityki i działań zmniejszających obciążenie poważnymi chorobami niezakaźnymi
- poprawiających zdrowie i dobrostan obywateli
- zmniejszających nierówności w zakresie zdrowia.
Jedną z pięciu głównych dziedzin, których dotyczy ta inicjatywa, jest zdrowie psychiczne i zaburzenia neurologiczne.
Inicjatywa służy realizacji skutecznych działań w różnych obszarach, od promowania dobrostanu i proaktywnej prewencji po włączenie społeczne osób z chorobami przewlekłymi, i została opracowana wspólnie z państwami członkowskimi i innymi podmiotami.
Działania realizowane w ramach inicjatywy dotyczą czterech obszarów priorytetowych:
- wspieranie warunków sprzyjających zdrowiu psychicznemu i zwiększanie odporności, uwzględnianie zdrowia psychicznego we wszystkich obszarach polityki
- promowanie dobrostanu psychicznego i zapobieganie zaburzeniom zdrowia psychicznego
- szybszy i sprawiedliwszy dostęp do wysokiej jakości świadczeń w zakresie zdrowia psychicznego
- ochrona praw, wspieranie włączenia społecznego i ochrona przed stygmatyzacją w związku z problemami zdrowia psychicznego.
Działania w tych obszarach już się rozpoczęły i będą kontynuowane do 2027 r.
3. Budowanie zdolności i szkolenia w dziedzinie zdrowia psychicznego
Aby wspierać działania krajowe w dziedzinie zdrowia psychicznego Komisja wraz z WHO i OECD opracowały projekty dotyczące pomocy technicznej i budowania zdolności w zakresie przekazywania i wdrażania najlepszych praktyk w dziedzinie zdrowia psychicznego, dostosowane do potrzeb poszczególnych państw członkowskich.
W styczniu 2024 r. rozpoczął się projekt EU-PROMENS oferujący pracownikom służby zdrowia, nauczycielom, edukatorom i pracownikom socjalnym multidyscyplinarne szkolenia dotyczące zdrowia psychicznego.
Częścią projektu są także wymiany dla specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym. Ten program szkoleń i wymiany jest finansowany ze środków Programu UE dla zdrowia, a wkład UE w jego budżet wynosi 9 mln euro.
4. Zwalczanie stygmatyzacji i dyskryminacji
Aby wesprzeć państwa członkowskie w zwalczaniu stygmatyzacji i dyskryminacji ze względu na zdrowie psychiczne, Komisja powołała grupę redakcyjną ds. stygmatyzacji i dyskryminacji, wyodrębnioną z podgrupy ds. zdrowia psychicznego grupy ekspertów ds. zdrowia publicznego.
Grupa redakcyjna zajmuje się opracowywaniem unijnych wytycznych dotyczących stygmatyzacji i dyskryminacji ze względu na zdrowie psychiczne.
Finansowanie projektów w dziedzinie zdrowia psychicznego
Komisja zapewnia państwom członkowskim i zainteresowanym stronom pomoc finansową na realizację działań na rzecz zdrowia psychicznego. Są one finansowane w ramach rocznych programów prac Programu UE dla zdrowia.
W ciągu ostatnich trzech lat na projekty dotyczące aspektów zdrowia psychicznego związanych ze zdrowiem publicznym, w tym na reformę systemu ochrony zdrowia psychicznego, przeznaczono ponad 30 mln euro.
Środki na promowanie zdrowia psychicznego i zapobieganie problemom ze zdrowiem psychicznym udostępnione w ramach Programu UE dla zdrowia na 2023 r. wynoszą 18,5 mln euro, w tym:
- 6 mln euro dla organów państw członkowskich na współpracę w ramach wspólnego działania na rzecz zdrowia psychicznego
- 4,5 mln euro dla zainteresowanych stron na wsparcie projektów związanych z promocją zdrowia psychicznego, profilaktyką i zarządzaniem problemami ze zdrowiem psychicznym.
Oba działania będą skierowane do grup szczególnie wrażliwych, takich jak migranci, uchodźcy, Romowie i osoby przesiedlone z Ukrainy.
- 8 mln euro przeznaczono na projekty dotyczące problemów zdrowia psychicznego pacjentów chorych na raka i wyleczonych z choroby nowotworowej, a także ich opiekunów i rodzin.
W ramach Programu UE dla zdrowia na 2024 r. wsparcie finansowe otrzymają również państwa członkowskie na współpracę w ramach wspólnego działania na rzecz promowania kompleksowego, opierającego się na profilaktyce podejścia do zdrowia psychicznego skierowanego do grup szczególnie wrażliwych (6 mln euro).
Dodatkowe 2 mln euro zostanie udostępnione zainteresowanym stronom na realizację projektów wspierających wysiłki państw członkowskich w zakresie promowania zdrowia psychicznego.
Tymi projektami finansowanymi przez UE zarządza Europejska Agencja Wykonawcza ds. Zdrowia i Cyfryzacji (HaDEA).
Zarządzanie
Komisja ściśle współpracuje z państwami członkowskimi i zainteresowanymi stronami w celu promowania dobrego zdrowia psychicznego i zapobiegania problemom zdrowia psychicznego.
Współpraca i wymiana z państwami członkowskimi odbywa się w ramach podgrupy ds. zdrowia psychicznego grupy ekspertów ds. zdrowia publicznego. Jej członkowie nadal doradzają Komisji w zakresie wdrażania inicjatyw przewodnich.
Podgrupa ta informuje również Komisję o wdrażaniu na szczeblu krajowym odpowiednich działań związanych z kompleksowym podejściem i innych działań związanych ze zdrowiem psychicznym.
Kanałem komunikacyjnym, który umożliwi regularne kontakty i współpracę ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, jest specjalna sieć ds. zdrowia psychicznego na platformie polityki zdrowotnej UE.
Sieć zainteresowanych stron – Zdrowie psychiczne we wszystkich obszarach polityki – jest częścią programu „Zdrowie psychiczne w Europie” i jest otwarta dla podmiotów z sektora zdrowia i spoza tej branży, zainteresowanych dzieleniem się wiedzą i zaleceniami w zakresie polityki.
Wsparcie dla Ukrainy – zdrowie psychiczne osób przesiedlonych i uchodźców
Uchodźcy i osoby przesiedlone, zwłaszcza osoby uciekające przed wojną, np. z Ukrainy – potrzebują pomocy psychologicznej i powinny być objęte wsparciem na wczesnym etapie, aby zmniejszyć stres, jakiego doświadczają.
Komisja wygospodarowała ponad 31,2 mln euro z Programu UE dla zdrowia, aby pomóc osobom przesiedlonym z Ukrainy, które pilnie potrzebują pomocy psychologicznej i wsparcia w radzeniu sobie z traumą.
Aby objąć osoby wysiedlone z Ukrainy tego rodzaju pomocą, podpisano umowę o wkładzie finansowym z Międzynarodową Federacją Czerwonego Krzyża.
Ponadto zainteresowane strony korzystają z wkładu UE w wysokości 3 mln euro i realizują cztery projekty:
- MESUR
- Peace of Mind
- Well-U
- U-Rise.
Projekty te mają na celu zapewnienie wsparcia w zakresie zdrowia psychicznego osobom przesiedlonym z Ukrainy oraz poprawę zdrowia psychicznego i dobrostanu psychicznego wśród migrantów i uchodźców.
Ponadto Komisja oferuje szereg kursów internetowych i innych materiałów szkoleniowych na temat zdrowia migrantów za pośrednictwem:
- wirtualnej akademii Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób
- oraz sieci Migracja i zdrowie: szkolenia dla specjalistów na platformie polityki zdrowotnej.
Kursy te opracowano przy wsparciu z trzeciego Programu działań w dziedzinie zdrowia.
Zdrowie psychiczne a COVID-19
W trakcie pandemii i po jej zakończeniu zwiększyła się presja na systemy ochrony zdrowia psychicznego.
W sprawozdaniu Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2020 stwierdzono, że pandemia COVID-19 i wynikający z niej kryzys gospodarczy spowodowały ogromne obciążenie psychiczne obywateli – poziom stresu i zaburzeń lękowych zwiększył się, więcej osób zapada też na depresję.
Grupy szczególnie narażone na to ryzyko to młodzież i osoby o niższych dochodach.
W przypadku osób już wcześniej cierpiących na schorzenia psychiczne negatywny wpływ pandemii zwielokrotniony jest przez trudności z dostępem do opieki zdrowotnej.
Kilka miesięcy po rozpoczęciu się pandemii Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności stworzyła na swojej platformie polityki zdrowotnej specjalną przestrzeń dla zainteresowanych organizacji z dziedziny zdrowia i opieki społecznej. Mogą one wymieniać się tam konkretnymi praktykami w zakresie zdrowia psychicznego i wiedzą na temat wpływu COVID-19.
Ta wirtualna sieć i biblioteka, koordynowana przez organizację Mental Health Europe, skupia się na potrzebach grup szczególnie wrażliwych, takich jak osoby bezdomne, osoby z wcześniej występującymi schorzeniami i osoby starsze.
W ramach Programu UE dla zdrowia na 2021 r. UE zapewniła wsparcie finansowe w wysokości 750 tys. euro na wdrożenie najlepszych praktyk, które mają bezpośredni wpływ na działania podejmowane w dziedzinie zdrowia psychicznego w związku z pandemią COVID-19.
Celem dwóch projektów – MENTALITY i STEP-IN – jest zwiększenie świadomości na temat wpływu pandemii COVID-19 na społeczności znajdujące się w trudnej sytuacji oraz wdrożenie najlepszych praktyk w celu ich wspierania.
Komisja wyróżniła inicjatywy łagodzące wpływ COVID-19 na zdrowie psychiczne w środowisku lokalnym, przyznając im nagrodę UE w dziedzinie zdrowia za 2021 r.
Ceremonia wręczenia nagród odbyła się 4 maja 2022 r.: finalistów i laureatów przedstawiono w broszurze na temat wpływu COVID-19 na zdrowie psychiczne.
