Een alomvattende EU-aanpak van geestelijke gezondheid
In haar toespraak over de Staat van de Unie in 2022 heeft Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aangekondigd dat de Commissie voornemens is in 2023 “een nieuw initiatief inzake geestelijke gezondheid” te presenteren.
Op 7 juni 2023 heeft de Commissie de mededeling betreffende een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid aangenomen, die de lidstaten en belanghebbenden zal helpen snel maatregelen te nemen om de uitdagingen op het gebied van de geestelijke gezondheid aan te gaan.
De mededeling vormt het uitgangspunt voor een nieuwe aanpak. Na uitgebreid overleg met de lidstaten, de belanghebbenden en de burgers is een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid ontwikkeld waarbij preventie centraal staat en tal van belanghebbenden zijn betrokken.
In de nieuwe aanpak wordt erkend dat geestelijke gezondheid nauw verband houdt met veel beleidsterreinen, zoals werkgelegenheid, onderwijs, onderzoek, digitalisering, stadsplanning, cultuur, milieu en klimaat. Deze sectoroverschrijdende aanpak heeft tot doel de lichamelijke gezondheid op gelijke hoogte te brengen met de geestelijke gezondheid.
Het initiatief bouwt voort op bestaande beleidsmaatregelen, methoden en acties. De 20 vlaggenschipinitiatieven van de mededeling – met financieringsmogelijkheden ter waarde van 1,23 miljard euro – zullen de lidstaten direct en indirect ondersteunen bij de ontwikkeling van een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid.
Ter gelegenheid van de Europese week van de geestelijke gezondheid 2024 heeft de Commissie het kader voor toezicht van de mededeling betreffende een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid gepubliceerd.
De uitvoering van deze aanpak is gebaseerd op concrete acties ten behoeve van burgers en gezondheidszorgstelsels op nationaal niveau, die door nationale autoriteiten en belanghebbenden worden geleid en door de Commissie worden gecoördineerd en horizontaal ondersteund. De Commissie werkt hierbij samen met internationale partners zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), het Internationale Rode Kruis en Rode Halvemaan en Unicef.
Het kader voor toezicht maakt regelmatige updates mogelijk over de uitvoering van de acties die voortvloeien uit de mededeling betreffende een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid.
Geestelijke gezondheidstoestand in Europa
In de editie 2023 van het verslag betreffende de gezondheidsprofielen per land dat in het kader van de Gezondheidstoestand in de EU is opgesteld door de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en het Europees Waarnemingscentrum voor gezondheidszorgstelsels en -beleid, werd een momentopname van de geestelijke gezondheidstoestand in alle EU-lidstaten, Noorwegen en IJsland gepresenteerd.
Zorgen, angsten en depressies vanwege de verwoestende gevolgen van de pandemie, de Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne, de klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit, werkloosheid, de stijgende kosten van het levensonderhoud en de druk van de digitalisering en de sociale media hebben de toch al slechte geestelijke gezondheidstoestand nog verergerd, vooral voor kinderen en jongeren.
Er is een ongelijke verdeling van geestelijke gezondheidsproblemen tussen bevolkingsgroepen en depressie komt vaker voor onder vrouwen en in bevolkingsgroepen met een lager inkomen en lager opleidingsniveau.
De noodzaak van maatregelen werd benadrukt in een recente Eurobarometer-enquête over geestelijke gezondheid (oktober 2023). Uit de enquête bleek dat 46 % van de Europeanen in de afgelopen twaalf maanden te maken gehad heeft met een emotioneel of psychosociaal probleem, zoals depressieve of angstgevoelens.
Een op de twee personen die met geestelijke gezondheidsproblemen te maken had, heeft geen hulp gevraagd van een beroepsbeoefenaar.
Al vóór de COVID-19-pandemie had 1 op de 6 mensen in de EU te maken met geestelijke gezondheidsproblemen, wat 4 % van het bbp kostte.
De totale kosten van geestelijke gezondheidsproblemen in de 27 EU-lidstaten en het Verenigd Koninkrijk worden geraamd op meer dan 4 % van het bbp (meer dan 600 miljard euro) (verslag Health at a Glance Europe 2018).
Uit het verslag Health at a Glance 2022 bleek dat bijna een op de twee jonge Europeanen aangeeft onvervulde behoeften aan geestelijke gezondheidszorg te hebben en dat het percentage jongeren dat melding maakt van depressiesymptomen tijdens de pandemie in verschillende EU-landen meer dan verdubbeld is.
Daarom is er behoefte aan verdere investeringen in hervormingen van de geestelijke gezondheidszorg en de gezondheidszorgstelsels, met aandacht voor het personeel in de geestelijke gezondheidszorg, en aan het doorbreken van het stigma rond en de discriminatie in geestelijke gezondheid.
Gezien de omvang van de huidige uitdagingen moeten verdere maatregelen worden genomen om blijvende schade bij de jongere generaties te voorkomen.
Er is dan ook een verschuiving in de prioritering naar preventie nodig, waarbij gedragsgerelateerde risicofactoren en sociale, milieu- en commerciële determinanten moeten worden behandeld en concrete en ambitieuze initiatieven ter bevordering van de geestelijke gezondheid en preventie van psychische ziekten moeten worden uitgevoerd.
Zo kunnen we de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN en de WHO-doelstellingen inzake niet-overdraagbare ziekten verwezenlijken.
Overzicht van maatregelen op het gebied van geestelijke gezondheid
De geestelijke gezondheid is een prioriteit voor de Commissie. Daarom heeft zij de afgelopen 25 jaar maatregelen en projecten ondersteund om de geestelijke gezondheid van de mensen te verbeteren.
Overzicht van de huidige maatregelen en instrumenten:
1. Beste en veelbelovende praktijken
Het Best Practice Portal van de Europese Commissie vergemakkelijkt het verzamelen, uitwisselen en toepassen van beste en veelbelovende praktijken tussen de EU-lidstaten.
In 2018 hebben de EU-lidstaten geestelijke gezondheid prioritair aangemerkt als gebied voor de toepassing van beste praktijken.
In 2019 is een voorselectie van beste praktijken voorgelegd aan de lidstaten, die ze vervolgens hebben gerangschikt volgens hun nationale prioriteiten.
Van de drie praktijken die bovenaan de rangschikking staan, worden momenteel twee initiatieven uitgevoerd met financiële steun in het kader van het jaarlijks werkplan 2020 van het derde gezondheidsprogramma.
Het gemeenschappelijk optreden ImpleMENTAL voert de hervorming van het Belgische stelsel voor geestelijke gezondheidszorg uit, die gericht is op het versterken van klantgerichte, gemeenschapsgerichte diensten, alsook het Oostenrijkse meerlagige zelfmoordpreventieprogramma.
Deze actie, waarbij in totaal 21 lidstaten zijn betrokken, is financieel ondersteund met 5,4 miljoen euro.
Het Regionaal WHO-Bureau voor Europa ondersteunt de inspanningen van ImpleMENTAL op het gebied van opleiding en capaciteitsopbouw in het kader van een bijdrageovereenkomst voor de aanpak van geestelijke gezondheid op alle beleidsterreinen, met een waarde van 11 miljoen EUR in het kader van het werkprogramma EU4Health 2022.
Een programma voor de uitvoering van de tool iFightDepression voor zelfbeheer van lichte tot matige depressie wordt uitgevoerd in het kader van het project Europese alliantie tegen depressie (het Best-project).
Momenteel nemen tien lidstaten deel aan dit project, dat wordt ondersteund door een financiële bijdrage van de Commissie van 1,6 miljoen euro.
Wat de specifieke behoeften van kinderen en jongeren betreft, zijn Icehearts Europe en Let’s Talk About Children gericht op de verbetering van de geestelijke gezondheid en het welzijn van jongeren.
In juli 2023 is een oproep gepubliceerd voor beste en veelbelovende beste praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid. 29 praktijken werden als beste of veelbelovende praktijken aangemerkt. Deze praktijken zijn beschikbaar in het EU-register van beste en veelbelovende praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid op het Best Practice Portal van de Europese Commissie.
Op 11 en 13 maart 2024 werd een onlinemarktplaats georganiseerd, waarbij degenen die deze 29 praktijken reeds uitvoeren, deze in detail presenteerden aan de vertegenwoordigers van de EU-lidstaten die geïnteresseerd waren om deze praktijken naar hun respectieve landen over te brengen.
2. Initiatief “Samen gezonder”
De alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid wordt ook ondersteund door “Samen gezonder” – het initiatief van de EU voor niet-overdraagbare ziekten, dat de Commissie in juni 2022 heeft gepresenteerd.
Dit initiatief ondersteunt de lidstaten om:
- doeltreffende beleidsmaatregelen en acties om belangrijke niet-overdraagbare ziekten te bestrijden, vast te stellen en uit te voeren
- de gezondheid en het welzijn van de burgers te verbeteren
- de ongelijkheden op het gebied van gezondheid te verkleinen
De strijd tegen “geestelijke stoornissen en neurologische aandoeningen” vormt een van de vijf belangrijke onderdelen van het initiatief.
Het initiatief is samen met de lidstaten en de belanghebbenden ontwikkeld en ondersteunt maatregelen op alle mogelijke gebieden met een grote impact: van het bevorderen van het welzijn en proactieve preventie tot sociale inclusie van personen met chronische aandoeningen.
Op het gebied van geestelijke gezondheid zal het initiatief prioriteit verlenen aan vier thema’s:
- gunstige omstandigheden voor de geestelijke gezondheid bevorderen en de weerbaarheid vergroten door het thema geestelijke gezondheid op alle beleidsgebieden te integreren
- het geestelijk welzijn bevorderen en psychische aandoeningen voorkomen
- de tijdige en gelijke toegang tot hoogwaardige geestelijke gezondheidszorg verbeteren
- rechten vrijwaren, sociale inclusie bevorderen en het stigma van geestelijke gezondheidsproblemen bestrijden
Er worden al maatregelen op deze gebieden genomen en de werkzaamheden zullen tot 2027 worden voortgezet.
3. Capaciteitsopbouw en opleidingen op het gebied van geestelijke gezondheid
Om nationale maatregelen op het gebied van geestelijke gezondheid te ondersteunen, heeft de Commissie samen met de WHO en de OESO projecten opgezet om elke lidstaat op maat gesneden steun te verlenen via technische bijstand en capaciteitsopbouw bij de overdracht en toepassing van beste praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid.
Het project “EU-PROMENS”, dat in januari 2024 van start is gegaan, zal multidisciplinaire opleidingen op het gebied van geestelijke gezondheid aanbieden aan gezondheidswerkers, leerkrachten, opvoeders en maatschappelijk werkers.
Daarnaast zal het uitwisselingsprogramma’s aanbieden voor beroepsbeoefenaren in de geestelijke gezondheidszorg. Dit opleidings- en uitwisselingsprogramma wordt gefinancierd in het kader van het EU4Health-programma met een EU-bijdrage van 9 miljoen euro.
4. Stigmatisering en discriminatie bestrijden
Om de lidstaten te ondersteunen bij de bestrijding van stigmatisering en discriminatie op het gebied van geestelijke gezondheid heeft de Commissie een redactiegroep stigmatisering en discriminatie opgericht in het kader van de subgroep geestelijke gezondheid van de groep deskundigen op het gebied van volksgezondheid.
Deze redactiegroep werkt aan EU-richtsnoeren over stigmatisering en discriminatie op het gebied van geestelijke gezondheid.
Financiering van projecten op het gebied van geestelijke gezondheid
In het kader van de jaarlijkse werkprogramma’s van EU4Health verleent de Commissie de lidstaten en belanghebbenden financiële steun voor activiteiten om geestelijke gezondheidsproblemen te voorkomen en te beheren.
De afgelopen drie jaar is al meer dan 30 miljoen euro toegewezen aan projecten rond geestelijke gezondheid, onder meer projecten ter hervorming van de geestelijke gezondheidszorg.
In het kader van het werkprogramma EU4Health 2023 is 18,5 miljoen euro beschikbaar gesteld om steun te verlenen voor de bevordering van geestelijke gezondheid en het voorkomen van geestelijke gezondheidsproblemen:
- 6 miljoen euro voor de autoriteiten van de lidstaten om samen maatregelen te nemen en uitdagingen op het gebied van de geestelijke gezondheid aan te gaan;
- 4,5 miljoen euro voor belanghebbenden om steun te verlenen aan projecten ter bevordering van de geestelijke gezondheid en voor de preventie en het beheer van geestelijke gezondheidsproblemen.
Beide acties zijn toegespitst hun activiteiten betreffende bijzonder kwetsbare groepen zoals migranten, vluchtelingen, Roma en ontheemden uit Oekraïne.
- 8 miljoen euro is toegewezen aan projecten om de geestelijke gezondheidsproblemen van kankerpatiënten, overlevenden van kanker, hun verzorgers en hun gezinnen aan te pakken.
Er zal ook financiële steun worden verleend via het werkprogramma van EU4Health 2024 voor de lidstaten om samen te werken aan de bevordering van een alomvattende, op preventie gerichte aanpak van geestelijke gezondheid ter ondersteuning van kwetsbare groepen (6 miljoen euro).
De belanghebbenden zal nog eens 2 miljoen euro ter beschikking worden gesteld voor de uitvoering van projecten ter ondersteuning van de inspanningen van de lidstaten voor de bevordering van de geestelijke gezondheid.
Deze door de EU gefinancierde projecten worden beheerd door het Europees Uitvoerend Agentschap voor gezondheid en digitaal beleid (Hadea).
Governance
De Commissie werkt nauw met de lidstaten en belanghebbenden samen om een goede geestelijke gezondheid te bevorderen en mentale gezondheidsproblemen te voorkomen.
De samenwerking en de uitwisseling met de lidstaten vinden plaats binnen de subgroep geestelijke gezondheid van de groep deskundigen op het gebied van volksgezondheid. De leden daarvan blijven de Commissie adviseren bij de uitvoering van vlaggenschipinitiatieven.
Deze subgroep informeert de Commissie ook over de nationale uitvoering van relevante maatregelen in verband met de alomvattende aanpak en andere maatregelen op het gebied van geestelijke gezondheid.
Via een speciaal netwerk over geestelijke gezondheid op het EU-platform voor gezondheidsbeleid wordt regelmatig met alle belangrijke belanghebbenden samengewerkt.
Het netwerk van belanghebbenden — “Mental Health in All Policies” — wordt geleid door Mental Health Europe en staat open voor belanghebbenden binnen en buiten de gezondheidssector om kennis te delen en beleidsaanbevelingen te doen.
Steun voor Oekraïne – geestelijke gezondheid van ontheemden en vluchtelingen
Vluchtelingen en ontheemden – en vooral degenen die de oorlog ontvluchten (zoals ontheemden uit Oekraïne) – hebben behoefte aan geestelijke gezondheidszorg en er moet vroeg worden ingegrepen om hun leed te verzachten.
De Commissie heeft 31,2 miljoen euro uit het programma EU4Health vrijgemaakt om hulp te bieden aan ontheemden uit Oekraïne die dringend geestelijke gezondheidszorg en traumazorg nodig hebben.
Er is met name een bijdrageovereenkomst ondertekend met de Internationale Federatie van het Rode Kruis om ontheemden uit Oekraïne te helpen omgaan met hun trauma’s en ze te ondersteunen op het gebied van geestelijke gezondheid.
Daarnaast voeren belanghebbenden met een EU-bijdrage van 3 miljoen euro vier projecten uit:
- MESUR,
- Peace of Mind,
- Well-U,
- U-Rise
Deze projecten hebben tot doel de geestelijke gezondheid van ontheemden uit Oekraïne te ondersteunen en de geestelijke gezondheid en het psychologisch welzijn van migranten en vluchtelingen te verbeteren.
Daarnaast biedt de Commissie een reeks onlinecursussen en ander opleidingsmateriaal over gezondheidszorg voor migranten aan via de websites van:
- de virtuele academie van het ECDC
- en het netwerk Migratie en gezondheid: opleiding voor professionals op het platform voor gezondheidsbeleid.
Deze cursussen zijn ontwikkeld met steun van het derde gezondheidsprogramma.
Geestelijke gezondheid en COVID-19
De pandemie en de nasleep ervan hebben de druk op de geestelijke gezondheidszorg doen toenemen.
Uit het verslag “Health at a Glance Europe 2020” blijkt dat de COVID-19-pandemie en de daarop volgende economische crisis het geestelijk welzijn van de burgers in toenemende mate hebben belast en tot meer stress, angstgevoelens en depressies hebben geleid.
Jongeren en mensen met een laag inkomen lopen een verhoogd risico.
Een aanzienlijk deel van de negatieve gevolgen van de pandemie voor de geestelijke gezondheid is te wijten aan verstoringen van de gezondheidszorg voor mensen die reeds voor de pandemie met geestelijke gezondheidsproblemen te kampen hadden.
Enkele maanden na de uitbraak van de pandemie heeft het Directoraat-Generaal Gezondheid en Voedselveiligheid een speciale netwerkruimte gecreëerd op het platform voor gezondheidsbeleid voor organisaties die op het gebied van gezondheid en sociale zaken actief zijn, om goede praktijken en kennis uit te wisselen over problemen voor de geestelijke gezondheid als gevolg van COVID-19.
Dit is een virtueel netwerk en virtuele bibliotheek die door Mental Health Europe worden gecoördineerd en zijn gericht op de behoeften van kwetsbare groepen, zoals daklozen, ouderen en mensen die reeds voor de pandemie met gezondheidsproblemen te kampen hadden.
In het kader van het werkprogramma EU4Health 2021 heeft de EU 750 000 euro aan financiële steun verstrekt voor de toepassing van beste praktijken, met rechtstreekse gevolgen voor de inspanningen om de uitdagingen op het gebied van geestelijke gezondheid tijdens COVID-19 aan te pakken.
Twee projecten — MENTALITY en STEP-IN — werken aan bewustmaking van de gevolgen van de COVID-19-pandemie voor kwetsbare gemeenschappen en aan de toepassing van beste praktijken om hen te ondersteunen.
Via haar EU-gezondheidsprijs 2021 heeft de Commissie gemeenschapsinitiatieven beloond die de gevolgen van COVID-19 voor de geestelijke gezondheid verlichten.
De prijsuitreiking vond plaats op 4 mei 2022: de bekroonde en genomineerde initiatieven worden voorgesteld in een brochure over de gevolgen van de COVID-19-pandemie voor de geestelijke gezondheid.
