Een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid
Iemands geestelijke gezondheid is van wezenlijk belang voor zijn/haar algemene gezondheidstoestand. De geestelijke gezondheid is een prioriteit voor de Commissie. Daarom heeft ze de afgelopen 25 jaar maatregelen en projecten ondersteund om de geestelijke gezondheid in de EU en elders te verbeteren.
In haar toespraak over de Staat van de Unie in 2022 heeft Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aangekondigd dat de Commissie voornemens is in 2023 “een nieuw initiatief inzake geestelijke gezondheid” te presenteren.
Op 7 juni 2023 heeft de Commissie de mededeling betreffende een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid goedgekeurd, die de lidstaten en belanghebbenden zal helpen snel maatregelen te nemen om de uitdagingen op het gebied van de geestelijke gezondheid aan te gaan.
De mededeling vormt het uitgangspunt voor een nieuwe aanpak. Na uitgebreid overleg met de lidstaten, de belanghebbenden en de burgers is een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid ontwikkeld waarbij preventie centraal staat en tal van belanghebbenden zijn betrokken.
Bij de nieuwe aanpak wordt erkend dat geestelijke gezondheid meer is dan alleen maar gezondheid. Daarom worden gebieden als onderwijs, digitalisering, werkgelegenheid, onderzoek, stedelijke ontwikkeling, milieu en klimaat sterk bij de problematiek betrokken.
Het initiatief bouwt voort op bestaande beleidsmaatregelen, methoden en acties. De 20 vlaggenschipinitiatieven van de mededeling – die gefinancierd kunnen worden met 1,23 miljard euro – zullen de lidstaten direct en indirect ondersteunen bij de ontwikkeling van een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid.
De situatie op het gebied van de geestelijke gezondheid in Europa
Zorgen, angsten en depressies vanwege de verwoestende gevolgen van de pandemie, de Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne, de klimaatcrisis, werkloosheid, de stijgende kosten van het levensonderhoud en de druk van de digitalisering en de sociale media hebben de toch al slechte situatie op het gebied van de geestelijke gezondheid nog verergerd, vooral voor kinderen en jongeren.
Uit het verslag “Health at a Glance Europe 2018” blijkt dat EU-wijd ongeveer 84 miljoen mensen te maken hebben met geestelijke gezondheidsproblemen. Geestelijke gezondheidsproblemen veroorzaken niet alleen persoonlijk lijden, maar hebben ook financiële gevolgen voor onze samenleving. De totale kosten van geestelijke gezondheidsproblemen in de 27 EU-lidstaten en het Verenigd Koninkrijk worden geraamd op meer dan 4 % van het bbp (meer dan 600 miljard euro).
Uit het verslag “Health at a Glance 2022” bleek dat bijna een op de twee jonge Europeanen aangeeft onvervulde behoeften aan geestelijke gezondheidszorg te hebben en dat het percentage jongeren dat melding maakt van depressiesymptomen tijdens de pandemie in verschillende EU-landen meer dan verdubbeld is.
Veel landen hebben maatregelen genomen om de geestelijke gezondheid van jongeren te beschermen, maar gezien de omvang van de huidige problemen zijn nog meer maatregelen nodig om te voorkomen dat deze generatie permanente littekens oploopt. Er is dan ook een verschuiving van prioritering naar preventie nodig om gedragsgerelateerde risicofactoren en sociale, commerciële en milieudeterminanten aan te pakken en ambitieuzere maatregelen te nemen om de geestelijke gezondheid te bevorderen en geestelijke gezondheidsproblemen te voorkomen.
Overzicht van maatregelen op het gebied van geestelijke gezondheid
De Europese Commissie heeft zich van oudsher ingezet om de geestelijke gezondheid van de bevolking te verbeteren, zoals blijkt uit een overzicht van activiteiten in het verleden.
Overzicht van lopende projecten:
1. Beste praktijken
De Commissie ondersteunt de lidstaten bij de uitwisseling van beste praktijken. Daartoe is een portaal voor beste praktijken opgezet om het verzamelen en uitwisselen van beste praktijken en de toepassing ervan in de EU te vergemakkelijken.
In 2018 hebben de EU-lidstaten geestelijke gezondheid aangemerkt als prioritair gebied voor de toepassing van beste praktijken. In mei 2019 is een voorselectie van beste praktijken voorgelegd aan de EU-lidstaten, die ze vervolgens hebben gerangschikt volgens de relevantie ervan voor hun nationale prioriteiten. De drie praktijken die bovenaan de rangschikking staan, worden toegepast met financiële steun in het kader van het jaarlijks werkplan 2020 van het derde gezondheidsprogramma. Het gaat om de volgende praktijken:
- een in België ontwikkelde hervorming van de geestelijke gezondheidszorg waarbij vooral aandacht wordt geschonken aan meer patiëntgerichte gemeenschapsdiensten
- een in Oostenrijk ontwikkeld gelaagd nationaal programma voor zelfmoordpreventie
- een via Europese samenwerking ontwikkeld stapsgewijs interventieprogramma ter bestrijding van depressies
De werkzaamheden zijn in 2021 van start gegaan met het gemeenschappelijk optreden ImpleMENTAL, waarbij (onderdelen van) de Belgische hervorming van de geestelijke gezondheidszorg en van het Oostenrijks programma voor zelfmoordpreventie zijn uitgerold. Bij deze actie zijn in totaal 21 lidstaten betrokken en de actie is financieel ondersteund met 5,4 miljoen euro. De strijd tegen depressies worden ondersteund door de Europese alliantie tegen depressie, een BEST-project waaraan tien landen deelnemen. De Europese Commissie levert een financiële bijdrage van 1,6 miljoen euro.
Het Regionaal Bureau van de WHO voor Europa ondersteunt de inspanningen van het gemeenschappelijk optreden ImpleMENTAL op het gebied van opleiding en capaciteitsopbouw via een bijdrageovereenkomst ter waarde van 1 miljoen euro in het kader van het werkprogramma 2022 van EU4Health.
In juni 2023 zal een oproep worden gepubliceerd voor beste en veelbelovende beste praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid. Ook de uitvoering van in de mededeling over geestelijke gezondheid vastgestelde maatregelen zal worden ondersteund. De oproep zal hier kunnen worden geraadpleegd.
2. Initiatief “Samen gezonder”
De alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid wordt ook ondersteund door “Samen gezonder” – het initiatief van de EU voor niet-overdraagbare ziekten, dat de Commissie in juni 2022 heeft gepresenteerd. Dit initiatief verleent de EU-lidstaten steun voor doeltreffende beleidsmaatregelen en acties om belangrijke niet-overdraagbare ziekten te bestrijden, de gezondheid en het welzijn van de burgers te verbeteren en de ongelijkheden op het gebied van gezondheid te verkleinen.
De strijd tegen “geestelijke stoornissen en neurologische aandoeningen” vormt een van de vijf belangrijke onderdelen van het initiatief. Het initiatief is samen met de EU-lidstaten en de belanghebbenden ontwikkeld en ondersteunt maatregelen op alle mogelijke gebieden met een grote impact: van het bevorderen van het welzijn en proactieve preventie tot sociale inclusie van personen met chronische aandoeningen. Op het gebied van geestelijke gezondheid zal het initiatief prioriteit verlenen aan vier thema’s:
- gunstige omstandigheden voor de geestelijke gezondheid bevorderen en de weerbaarheid vergroten door het thema geestelijke gezondheid op alle beleidsgebieden te integreren
- het geestelijk welzijn bevorderen en psychische aandoeningen voorkomen
- de tijdige en gelijke toegang tot hoogwaardige geestelijke gezondheidszorg verbeteren
- rechten vrijwaren, sociale inclusie bevorderen en het stigma van geestelijke gezondheidsproblemen bestrijden
Er worden al maatregelen op deze gebieden genomen en de werkzaamheden zullen tot 2027 worden voortgezet.
3. Capaciteitsopbouw
Parallel aan de mededeling over geestelijke gezondheid heeft de Commissie samen met de Wereldgezondheidsorganisatie en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling projecten opgezet om elke EU-lidstaat op maat gesneden steun te verlenen via technische bijstand en capaciteitsopbouw bij de overdracht en toepassing van beste praktijken op het gebied van geestelijke gezondheid.
Financiering van projecten op het gebied van geestelijke gezondheid
In het kader van de jaarlijkse werkprogramma’s van EU4Health verleent de Commissie de lidstaten en belanghebbenden financiële steun voor activiteiten om geestelijke gezondheidsproblemen te voorkomen en te beheren. De afgelopen drie jaar is al meer dan 30 miljoen euro toegewezen aan projecten rond geestelijke gezondheid, onder meer projecten ter hervorming van de geestelijke gezondheidszorg.
Op 22 november 2022 is het werkprogramma van EU4Health voor 2023 goedgekeurd, dat steun zal blijven verlenen om de geestelijke gezondheid te bevorderen en geestelijke gezondheidsproblemen te voorkomen. In het kader van dit werkprogramma zal meer dan 18 miljoen euro beschikbaar zijn:
- zes miljoen euro voor de autoriteiten van de lidstaten om samen maatregelen te nemen en uitdagingen op het gebied van de geestelijke gezondheid aan te gaan;
- 2,36 miljoen euro voor belanghebbenden om steun te verlenen aan projecten ter bevordering van de geestelijke gezondheid en voor de preventie en het beheer van geestelijke gezondheidsproblemen.
- Bij beide acties zal vooral aandacht worden geschonken aan bijzonder kwetsbare groepen zoals migranten, vluchtelingen, Roma en ontheemden uit Oekraïne.
- Er is tien miljoen euro toegewezen voor
- projecten om de geestelijke gezondheidsproblemen van kankerpatiënten, overlevenden van kanker, hun verzorgers en hun gezinnen aan te pakken, en
- de ontwikkeling van een Europese code voor geestelijke gezondheid, die burgers meer inspraak biedt, voorlichting over geestelijke gezondheid helpt verlenen en de gezondheidswijsheid aanscherpt.
Governance
De Commissie werkt nauw met de lidstaten en belanghebbenden samen om een goede geestelijke gezondheid te bevorderen en mentale gezondheidsproblemen te voorkomen.
De samenwerking en de uitwisseling met de lidstaten vinden plaats binnen de subgroep geestelijke gezondheid van de groep deskundigen op het gebied van volksgezondheid. De leden van het groep hebben krachtige steun verleend aan maatregelen op het gebied van de geestelijke gezondheid met een toegevoegde waarde voor de EU.
Mede dankzij de steun van en de coördinatie door de Commissie is het mogelijk het menselijk leed te verlichten, de weerbaarheid en de duurzaamheid van de stelsels voor gezondheidszorg en sociale zekerheid te verbeteren, de economische en maatschappelijke kosten terug te dringen en een gezonde beroepsbevolking op te bouwen en te waarborgen. Zo kunnen we de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling van de VN en de WHO-doelstellingen inzake niet-overdraagbare ziekten verwezenlijken.
Via een speciaal netwerk over geestelijke gezondheid op het EU-platform voor gezondheidsbeleid zal regelmatig met alle belangrijke belanghebbenden worden samengewerkt.
Steun voor Oekraïne – geestelijke gezondheid van ontheemden en vluchtelingen
Vluchtelingen en ontheemden – en vooral degenen die de oorlog ontvluchten (zoals ontheemden uit Oekraïne) – hebben behoefte aan geestelijke gezondheidszorg en er moet vroeg worden ingegrepen om hun leed te verzachten.
De Commissie heeft 30 miljoen euro uit het programma EU4Health vrijgemaakt om hulp te bieden aan vluchtelingen uit Oekraïne die dringend geestelijke gezondheidszorg en traumazorg nodig hebben.
Meer specifiek is er een bijdrageovereenkomst voor een bedrag van 28,4 miljoen euro met de Internationale Federatie van het Rode Kruis gesloten om vluchtelingen uit Oekraïne traumazorg en geestelijke gezondheidszorg te bieden. De EU-landen waar het Rode Kruis actief is, zijn Polen, Hongarije, Roemenië, Tsjechië en Slowakije.
De ontheemden uit Oekraïne staan ook centraal bij een oproep tot het indienen van vier voorstellen van non-gouvernementele organisaties ter waarde van drie miljoen euro voor beste praktijken om de geestelijke gezondheid en het psychologisch welzijn van migranten en vluchtelingen te verbeteren. De vier projecten zijn in 2023 van start gegaan.
Daarnaast biedt de Commissie een reeks onlinecursussen en ander opleidingsmateriaal over gezondheidszorg voor migranten aan via de websites van de virtuele academie van het ECDC en het netwerk Migratie en gezondheid: opleiding voor professionals op het platform voor gezondheidsbeleid.
Deze cursussen zijn ontwikkeld met steun van het derde gezondheidsprogramma.
Het netwerk Steun voor Oekraïne, naburige EU-lidstaten en Moldavië op het platform voor gezondheidsbeleid is opgezet om de inspanningen van het maatschappelijk middenveld, patiëntengroepen en gezondheidswerkers te bundelen om aan de medische behoeften van de Oekraïense samenleving en ontheemden tegemoet te komen.
Geestelijke gezondheid en COVID-19
De pandemie en de nasleep ervan hebben de druk op de geestelijke gezondheidszorg doen toenemen.
Uit het verslag “Health at a Glance Europe 2020” blijkt dat de COVID-19-pandemie en de daarop volgende economische crisis het geestelijk welzijn van de burgers in toenemende mate hebben belast en tot meer stress, angstgevoelens en depressies hebben geleid. Jongeren en mensen met een laag inkomen lopen een verhoogd risico. Een aanzienlijk deel van de negatieve gevolgen van de pandemie voor de geestelijke gezondheid is te wijten aan verstoringen van de gezondheidszorg voor mensen die reeds voor de pandemie met geestelijke gezondheidsproblemen te kampen hadden.
Enkele maanden na de uitbraak van de pandemie heeft het Directoraat-Generaal Gezondheid en Voedselveiligheid een speciale netwerkruimte gecreëerd op het platform voor gezondheidsbeleid voor organisaties die op het gebied van gezondheid en sociale zaken actief zijn, om goede praktijken en kennis uit te wisselen over problemen voor de geestelijke gezondheid als gevolg van COVID-19. Dit door Mental Health Europe gecoördineerde virtuele netwerk wil vooral aandacht schenken aan de behoeften van kwetsbare groepen, zoals daklozen, ouderen en mensen die reeds voor de pandemie met gezondheidsproblemen te kampen hadden. Op de webpagina kan ook een virtuele bibliotheek worden geraadpleegd.
Er worden twee projecten (Mentality en Step in) gefinancierd ter ondersteuning van de toepassing van beste praktijken met rechtstreekse gevolgen voor de inspanningen om de geestelijke gezondheidsproblemen tijdens de COVID-19-pandemie aan te pakken.
Het jaarlijks werkprogramma van EU4Health voor 2021 ondersteunt de toepassing van beste praktijken met rechtstreekse gevolgen voor de inspanningen om de geestelijke gezondheidsproblemen tijdens de COVID-19-pandemie aan te pakken met een financiële bijdrage van de Europese Commissie ten bedrage van 750 000 euro. De gesubsidieerde projecten zullen naar verwachting in het najaar van 2022 van start gaan.
Via haar EU-gezondheidsprijs 2021 heeft de Commissie gemeenschapsinitiatieven beloond die de gevolgen van COVID-19 voor de geestelijke gezondheid verlichten. De prijsuitreiking vond plaats op 4 mei 2022: de bekroonde en genomineerde initiatieven worden voorgesteld in een brochure over de gevolgen van de COVID-19-pandemie voor de geestelijke gezondheid.
